بسیاری از افراد در طول زندگی خود دچار درد پایین کمر و گردندرد میشوند. این نوع درد معمولاً در اثر وجود مشکل در دستگاه اسکلتی- عضلانی خصوصاً ستون فقرات شامل استخوانهای ستون مهره، دیسکها و عضلات و رباطهای محافظ ستون فقرات ایجاد میشود. در برخی از مواقع علت درد پایین کمر ناشی از عارضههایی است که ارتباطی به دستگاه اسکلتی- عضلانی ندارند. احتمال بروز درد پایین کمر با افزایش سن افزایش پیدا میکند و بیش از نیمی از افراد بالای 60 سال را درگیر میکند.
ساختار ستون فقرات
ستون فقرات از تعدادی مهره تشکیل شده است. بین هر مهره، دیسکها به عنوان جذبکننده ضربه قرار گرفتهاند. دیسک دارای یک لایه بیرونی سخت است و داخل دیسک یک ماده ژلهمانند به نام نوکلئوس قرار دارد. هر مهره دارای دو مفصل پشت دیسکها میباشد که مفاصل فاست نام دارند. این مفاصل و ستون فقرات توسط رباطها و عضلات در محل خود تثبیت میشوند. این عضلات عبارتند از:
- دو عضله ایلیوپسواس که در امتداد دو طرف ستون فقرات قرار دارند
- دو عضله راستکننده ستون فقرات که در امتداد طول ستون فقرات قرار دارند
- تعدادی عضله کوتاه پارا اسپاینال که بین مهرهها قرار گرفتهاند
عضلات شکمی که از قسمت زیر قفسه سینه تا لگن کشیده شدهاند، به حفظ ثبات ستون فقرات کمک میکنند. عضلات باسن نیز در ثبات ستون فقرات مؤثر هستند.
طناب نخاعی در ستون فقرات قرار گرفته است. اعصاب نخاعی از طریق فضای بین مهرهها به اعصاب در سراسر بدن متصل میشوند. در صورت آسیبدیدگی ستون فقرات، امکان دارد ریشههای عصب نخاعی دچار فشردگی شده و درد ایجاد شود.
قسمت پایین ستون فقرات انعطافپذیر است و چرخش، گردش و خم شدن بدن را امکانپذیر میسازد و قدرت مورد نیاز جهت ایستادن، راه رفتن و بلند کردن اجسام را فراهم میکند. بنابر این قسمت پایین ستون فقرات تقریباً در انجام تمامی فعالیتهای روزانه دارای نقش موثری است. درد پایین کمر میتواند سبب محدودیت در انجام این فعالیتها شده و بر کیفیت زندگی تأثیر منفی بگذارد.
انواع درد پایین کمر
انواع درد پایین کمر سمت چپ و راست شامل درد موضعی، درد انتقالی یا انتشاری و درد ارجاعی میباشند.
- درد موضعی در یک نقطه خاص در قسمت پایین کمر ایجاد میشود. این نوع درد شایعترین نوع درد کمردرد محسوب میشود. علت بروز درد موضعی معمولاً آسیبدیدگی مختصر دیسک، التهاب مفصل و در برخی از مواقع کشیدگی و پیچخوردگی عضلانی میباشد. امکان دارد این نوع درد مداوم باشد و یا در برخی از مواقع ایجاد شود. در اثر آسیبدیدگی ممکن است درد ناگهانی ایجاد شود. درد موضعی میتواند در اثر تغییر وضعیت بدن تسکین پیدا کرده و یا تشدید شود. امکان دارد در قسمت پایین کمر در اثر لمس کردن درد ایجاد شود. اسپاسم عضلانی میتواند علت درد پایین کمر سمت راست باشد.
- درد انتشاری از قسمت پایین کمر تا پا کشیده میشود. این نوع درد ممکن است خفیف و یا شدید باشد. درد انتشاری معمولاً در یک طرف و یا پشت ساق پا ایجاد شده و ممکن است به قسمت پایین پا یا تنها به زانو منتقل شود. این نوع درد عموماً نشاندهنده فشردگی ریشه عصبی ناشی از عارضههایی مانند فتق دیسک، سیاتیک، آرتروز یا تنگی کانال نخاعی میباشد. سرفه و عطسه کردن و یا خم شدن در زمان راست نگه داشتن پا میتواند سبب بروز درد شود. در صورت وارد شدن فشار بر ریشه عصب، ممکن است علاوه بر درد مواردی مانند ضعف عضلانی در پا، احساس گزگز یا حتی از دست دادن حس بروز کند. به ندرت امکان دارد افراد دچار بیاختیاری ادرار یا مدفوع شوند.
- درد ارجاعی در قسمتی غیر از محل آسیبدیدگی احساس میشود. برای مثال در اثر حمله قلبی ممکن است در دست چپ درد ایجاد شود. درد ارجاعی ناشی از اعضای داخلی بدن که در پایین کمر ایجاد میشود عمیق و شدید است و تعیین محل دقیق بروز درد دشوار میباشد. معمولاً انجام حرکت سبب تشدید این نوع درد نمیشود.
علت درد پایین کمر چیست؟
سوالی که بیشتر افراد در زمان کمردرد با آن روبر هستند عبارتست از این که علت درد پایین کمر چیست؟ علت درد پایین کمر سمت چپ و راست در بیشتر موارد عارضههای مربوط به ستون فقرات و مفاصل، عضلات، رباطها و ریشههای عصب اطراف ستون فقرات یا دیسکهای بین مهرهای میباشد. معمولاً نمیتوان یک عامل مجزا و خاص را برای علت درد پایین کمر تعیین کرد. هر گونه عارضه دردناک در ستون فقرات میتواند باعث اسپاسم عضلات اطراف ستون فقرات شود. اسپاسم عضلانی ممکن است سبب تشدید درد شود. استرس نیز میتواند باعث افزایش درد پایین و سمت چپ و راست کمر شود.
در برخی از مواقع، کمردرد در اثر عارضههایی مانند سرطان، بیماریهای زنان (مانند سندرم قاعدگی)، بیماریهای کلیه مانند سنگ کلیه و بیماریهای مجاری ادرار (مانند عفونت کلیه، مثانه و غده پروستات)، بیماریهای دستگاه گوارش (مانند دیورتیکولیت) و عارضههای مرتبط با سرخرگهای نزدیک ستون فقرات ایجاد شود. علت درد پایین کمر سمت راست و چپ شامل موارد زیر میباشد:
آسیبدیدگی
آسیبدیدگی امکان دارد در زمان انجام فعالیتهای روزانه (مانند بلند کردن اجسام یا ورزش) یا در اثر صدمات ناشی از افتادن بر زمین یا تصادفات خودرو ایجاد شود. معمولاً ساختارهای آسیبدیده در آزمایشهای تصویربرداری قابل تشخیص نمیباشند ولی طبق نظر پزشکان، عضلات یا رباطها دچار آسیبدیدگی میشوند. وارد شدن آسیب به بافتهای نرم اطراف ستون فقرات نیز میتواند علت درد پایین کمر سمت راست باشد.
آرتروز
آرتروز میتواند علت درد پایین کمر سمت چپ باشد. در اثر این عارضه، غضروف بین مفاصل فاست دچار ساییدگی شده و زائده استخوانی ایجاد میشود. آرتروز با گذشت زمان در اثر ساییدگی بروز میکند. فشار مداوم وارد بر مفاصل احتمال بروز آرتروز را افزایش میدهد. در این حالت دیسکهای بین مهرهها تخریب شده و فاصله بین مهرهها کاهش پیدا کرده و فشار وارد بر مفاصل فاست افزایش پیدا میکند. در نتیجه مفاصل ملتهب میشوند. در اثر تخریب شدید و کاهش ارتفاع دیسک، امکان دارد زائده استخوانی بر ریشههای عصب نخاعی فشار وارد کند. تمامی این موارد باعث ایجاد درد پایین کمر میشوند.
شکستگی فشاری مهره
شکستگی فشاری مهره زمانی ایجاد میشود که تراکم استخوان با افزایش سن در اثر پوکی استخوان کاهش پیدا میکند. مهرهها خصوصاً در مقابل اثرات پوکی استخوان آسیبپذیر هستند. شکستگی فشاری مهره امکان دارد سبب درد شدید و ناگهانی کمر شده و با فشردگی ریشههای عصب نخاعی و در نتیجه بروز کمردرد مزمن همراه باشد. البته بیشتر موارد شکستگی ناشی از پوکی استخوان در قسمت فوقانی و میانی کمر ایجاد شده و باعث بروز درد در این قسمتها میشوند.
دیسک کمر
دیسک کمر میتواند علت درد پایین کمر سمت چپ باشد. دیسک دارای یک لایه سخت خارجی است و داخل دیسک ماده نرم ژلهمانندی قرار گرفته است. در صورتی که دیسک به طور مداوم از جانب مهرههای بالا و پایینی خود تحت فشار قرار گیرد (مانند زمان خم شدن به جلو و بلند کردن اجسام سنگین) امکان دارد لایه خارجی دیسک پاره شده و درد ایجاد شود. در اثر فتق دیسک ممکن است بر ریشه عصبی نزدیک به دیسک فشار وارد شده و باعث بروز درد و علائم در یک یا هر دو پا شود. فتق دیسک در قسمت پایین کمر که بر اعصاب تأثیر بگذارد معمولاً باعث بروز سیاتیک میشود. فتق دیسک در افرادی که هیچ مشکل یا علائمی ندارند، معمولاً در آزمایشهای تصویربرداری مانند ام آر آی قابل مشاهده است.
تنگی کانال نخاعی در قسمت کمر
علت درد پایین کمر میتواند تنگی کانال نخاعی در قسمت کمر باشد. در این حالت کانال نخاعی که حاوی طناب نخاعی و اعصاب میباشد تنگ میشود. تنگی کانال نخاعی در افراد مُسن یکی از دلایل شایع درد پایین کمر محسوب میشود. این عارضه همچنین در افراد میانسالی که در زمان تولد دارای کانال نخاعی تنگ هستند نیز ایجاد میشود. تنگی کانال نخاعی در اثر عارضههایی مانند آرتروز، سرخوردگی مهرههای کمر، اسپوندیلیت آنکیلوزان و بیماری پاژه استخوان به وجود میآید. این عارضه میتواند باعث بروز سیاتیک و درد پایین کمر شود.
سرخوردگی مهرههای کمر
سرخوردگی مهره در اثر جابهجا شدن مهرهها در قسمت پایین کمر ایجاد میشود. نوعی از سرخوردگی مهره معمولاً در دوران نوجوانی (اغلب در ورزشکاران) در اثر آسیبدیدگی و شکستگی بخشی از مهره بروز میکند. در صورت آسیبدیدگی هر دو طرف مهره، امکان دارد مهره به سمت جلو جابهجا شود. سرخوردگی مهره ممکن است در بزرگسالان نیز ایجاد شود ولی معمولاً در اثر وجود شرایط دژنراتیو (تخریبی) بروز میکند. سرخوردگی مهره در بزرگسالان احتمال ایجاد تنگی کانال نخاعی در قسمت کمر را افزایش میدهد.
فیبرومیالژیا
فیبرومیالژیا یکی از دلایل شایع بروز درد میباشد که بر بسیار از بخشهای بدن از جمله پایین کمر اثر میگذارد. این عارضه باعث ایجاد درد مزمن و گسترده در عضلات و دیگر بافتهای نرم در بخشهایی غیر از پایین کمر میشود. فیبرومیالژیا بر کیفیت خواب نیز اثر منفی گذاشته و سبب بروز خستگی نیز میشود.
دلایل غیر متداول درد پایین کمر
دلایل غیر متداول درد پایین کمر عبارتند از:
- عفونت ستون فقرات
- وجود تومور در ستون فقرات
- آنوریسم آئورت شکمی
- برخی از عارضههای گوارشی مانند دیورتیکولیت
- بعضی از عارضههای دستگاه ادراری مانند عفونت کلیه، سنگ کلیه و عفونت پروستات
- عارضههایی که بر لگن تأثیر میگذارند مانند حاملگی خارج رحمی، بیماری التهابی لگن و سرطان تخمدان یا دیگر اندامهای تناسلی
- بیماری زونا (قبل و بعد از مشاهده راش)
- بیماری پاژه استخوان
- انواع التهاب مفصل مانند اسپوندیلیت آنکیلوزان
- بیماریهای التهابی در فضای پشت حفره شکمی مانند بروز اسکار، خونریزی، بزرگ شدن گرههای لنفاوی و بیماری مرتبط با ایمونوگلوبولین G-4
- عارضههای التهابی عضله مانند پلی میوزیت و دیگر میوپاتیهای التهابی و پلیمیالژی روماتیکا
درمان درد پایین کمر
در صورتی که علت خاصی برای درد پایین کمر تشخیص داده شود، عارضه درمان میشود. برای مثال جهت درمان عفونت پروستات از آنتیبیوتیک استفاده میشود. ولی برای رفع درد اسکلتی- عضلانی ناشی از کشیدگی یا پیچخوردگی و همچنین بسیاری از عوامل اسکلتی- عضلانی دیگر روش درمانی خاصی وجود ندارد. با این حال برخی از روشهای درمانی عمومی در رفع درد پایین کمر مؤثر میباشند. این روشها زمانی استفاده میشوند که ریشه عصب نخاعی دچار فشردگی شده باشد. این روشها شامل موارد زیر میباشند:
تغییر در نحوه انجام فعالیتها
به منظور رفع درد پایین کمر که اخیراً ایجاد شده است، بایستی از انجام فعالیتهایی که بر ستون فقرات فشار وارد کرده و باعث ایجاد درد میشوند (مانند بلند کردن اشیاء سنگین و خم شدن) خودداری شود. استراحت و خوابیدن سبب تسریع روند بهبود درد نمیشود و بیشتر پزشکان ادامه انجام فعالیتهای سبک را توصیه میکنند. در صورت وجود درد شدید، استراحت مطلق نباید بیش از 1 تا 2 روز ادامه پیدا کند. استراحت بیش از این مقدار سبب ضعیف شدن عضلات کمر و شکم شده و در نتیجه باعث تشدید درد پایین کمر و طولانی شدن روند بهبود میشود. استفاده از کمربند طبی و تراکشن کمکی به بهبود درد نمیکنند. در واقع تراکشن میتواند سبب به تعویق انداختن روند بهبود شود.
مصرف دارو
معمولاً از آسپیرین جهت تسکین درد استفاده میشود مگر این که التهاب وجود داشته باشد. داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی میتوانند سبب رفع درد و کاهش التهاب شوند.
در صورتی که آسپیرین یا داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی باعث تسکین درد نشوند، امکان دارد داروهای مسکن مخدر تجویز شوند. البته این داروها بایستی برای مدت زمان کوتاهی مصرف شوند چرا که مصرف بلندمدت آن میتواند حساسیت به درد را افزایش داده و سبب ایجاد عوارض جانبی و اختلال سوء مصرف مواد مخدر شود.
در برخی از مواقع شلکنندههای عضلانی مانند کاریسوپرودول، سیکلوبنزاپرین، دیازپام، متاکسالون یا متاکاربامول جهت بهبود اسپاسم عضلانی تجویز میشوند. این داروها برای افراد مُسن که بیشتر در معرض بروز عوارض جانبی مانند خوابآلودگی قرار دارند، توصیه نمیشوند. پزشک معمولاً تا زمانی که بیمار دارای اسپاسم عضلانی آشکار نباشد داروی شلکننده عضلانی تجویز نمیکند. این داروها در صورت تجویز نباید برای مدت بیش از 72 ساعت مصرف شوند. پزشکان در برخی از مواقع به بیمار توصیه میکنند که این داروها را فقط در زمان خواب مصرف کنند.
رعایت وضعیت مناسب بدنی
جهت رفع درد پایین کمر، خوابیدن در وضعیت راحت بر روی تشک با سختی متوسط توصیه میشود. افرادی که به پشت میخوابند میتوانند یک بالش زیر زانوهای خود قرار دهند. افرادی که به پهلو میخوابند بایستی یک بالش زیر سر خود قرار دهند (سر باید نه خیلی بالا و نه خیلی پایین باشد). این افراد نیز میتوانند یک بالش بین زانوهای خود قرار داده و در صورت لزوم جهت تسکین درد پایین کمر، زانوهای خود را مقداری خم کنند. بیمار میتواند در صورت عدم بروز درد، خوابیدن بر روی شکم را ادامه دهد.
همچنین روشهای دیگر مانند حفظ وضعیت مناسب بدنی و روش صحیح بلند کردن اجسام نیز بایستی به دقت رعایت شود. با رعایت نکات ذکر شده، بیشتر میزان درد در عرض چند روز تا 2 هفته رفع خواهد شد. صرف نظر از نوع روش درمان، 80 تا 90 درصد از درد پایین کمر در مدت 6 هفته تسکین پیدا خواهد کرد.
سرما و گرمادرمانی
استفاده از حرارت یا سرما میتواند به رفع علت درد پایین کمر کمک کند. معمولاً در روز اول پس از آسیبدیدگی بهتر است از سرما استفاده شود. یخ و کمپرس سرد نباید مستقیماً بر روی پوست مورد استفاده قرار گیرند. یخ باید پس از مدت زمان 20 دقیقه برداشته شده و مجدداً برای مدت 20 دقیقه با فاصله زمانی 60 تا 90 دقیقه مورد استفاده قرار گیرد. این روند را میتوان در طول 24 ساعت پس از آسیبدیدگی چندین بار تکرار کرد. جهت جلوگیری از بروز سوختگی، پدهای حرارتی در قسمت کمر بایستی با احتیاط استفاده شوند. از به کار بردن پد حرارتی در زمان خواب بایستی خودداری شود.
ماساژ
ماساژ به طور موقتی باعث تسکین درد پایین کمر میشود. درمان دستی به همراه برنامه ورزشی میتواند در تسکین درد پایین کمر مؤثر باشد. البته درمان درستی ممکن است سبب افزایش احتمال آسیبدیدگی شده و بایستی از انجام آن در افراد دارای التهاب مفصل، مشکلات مرتبط با گردن که سبب عدم ثبات مهرههای گردن شده و یا فتق دیسک خودداری شود.
فیزیوتراپی
پس از تسکین درد، انجام فعالیت سبک طبق توصیه پزشک میتواند سبب تسریع روند بهبودی شود. استفاده از یک دوره درمانی زیر نظر متخصص فیزیوتراپی نیز میتواند در تسکین درد مؤثر باشد. برای جلوگیری از مزمن شدن درد پایین کمر، انجام ورزشهای ویژه جهت تقویت عضلات کمر و شکم توصیه میشود.
تحریک الکتریکی عصب از راه پوست
تحریک الکتریکی عصب از راه پوست میتواند سبب تسکین درد پایین کمر شود. دستگاه تحریک الکتریکی جریانی تولید میکند که میتواند از انتقال احساس درد از نخاع به مغز جلوگیری کند. بسته به شدت درد، میتوان این جریان را در ناحیه آسیبدیده چند بار در روز به مدت 20 دقیقه تا چند ساعت مورد استفاده قرار داد.
تزریق کورتیکو استروئید
در برخی از مواقع کورتیکواستروئید (مانند دگزامتازون یا متیل پردنیزولون) به همراه بیحسی موضعی (مانند لیودوکائین) را میتوان در مفاصل فاست یا فضای اپیدورال– بین ستون فقرات و لایه خارجی بافت اطراف طناب نخاعی- تزریق کرد. تزریق استروئید ممکن است برای بهبود سیاتیک تأثیر بیشتری داشته باشد. این روش معمولاً تنها برای چند روز تا چند هفته مؤثر است. هدف اصلی استفاده از تزریق استروئید، تسکین درد تا زمانی است که از برنامه ورزشی جهت بهبود درد برای بلندمدت استفاده شود.
جراحی جهت رفع درد پایین کمر
در صورتی که فتق دیسک به صورت مداوم باعث بروز درد سیاتیک، ضعف، از دست دادن حس یا از دست رفتن کنترل مثانه یا روده شود امکان دارد استفاده از جراحی جهت برداشتن بخشی از دیسک (دیسککتومی) یا در برخی از مواقع بخشی از مهره (لامینکتومی) ضروری باشد.
در موارد تنگی شدید کانال نخاعی ممکن است جهت باز کردن کانال نخاعی، بخش بزرگی از قسمت عقبی مهره (لامینا) با جراحی برداشته شود. در این موارد معمولاً از بیهوشی عمومی استفاده میشود. بیمار بایستی برای مدت 4 تا 5 روز در بیمارستان بستری شود. امکان دارد برای ادامه فعالیتهای روزانه به 3 تا 4 ماه زمان نیاز باشد. در حدود دو سوم افراد به طور کامل درمان میشوند. در بقیه موارد جراحی میتواند از بروز درد و تشدید علائم دیگر جلوگیری کند.
در مورد عدم ثبات ستون فقرات (ناشی از فتق دیسک شدید، سرخوردگی مهره یا پس از لامینکتومی جهت رفع تنگی کانال نخاعی) امکان دارد از جراحی فیوژن ستون فقرات کمری استفاده شود. البته این نوع جراحی سبب محدود شدن عملکرد شخص شده و ممکن است فشار بیش از حد بر بقیه قسمتهای ستون فقرات وارد کرده و باعث بروز مشکلات بیشتری شود.
