زانوی ضربدری عارضه‌ای است که در طی آن زانوها به سمت داخل چرخیده و اجازه‌ی تماس مچ دو پا با یکدیگر را نمی‌دهند. به منظور درک بهتر زانوی پرانتزی باید درک درستی از وضعیت طبیعی زانوها داشته باشید.
به طور طبیعی در حالت ایستاده باید مفصل ران، زانو و مچ پا در یک خط مستقیم قرار بگیرند. به عبارت دیگر اگر خطی از مفصل ران به مچ پا بکشید باید از وسط زانو عبور کند. اگر این خط از خارج زانو بگذرد فرد به زانوی ضربدری مبتلاست. همچنین اگر این خط از داخل زانو گذر کرد فرد به زانوی پرانتزی مبتلاست.
درمان زانوی ضربدری تا حد زیادی به علت بروز و شدت آن بستگی خواهد داشت. اکثر کودکانی که در سن رشد به این عارضه مبتلا هستند نیازی به درمان نداشته و با رشد کودک، عارضه برطرف خواهد شد. حالت شدید این عارضه و یا مواردی که یک زانو بیشتر درگیر شده است نیازمند درمان خواهند بود.
علل بروز زانوی ضربدری
زانوی ضربدری تقریباً همیشه بخشی طبیعی از روند رشد کودکان است و به نظر می‌رسد که وراثت در بروز آن نقش دارد. این عارضه ممکن است در اثر موارد زیر نیز ایجاد شود:
- ضربه یا عفونت زانو و ساق.
- بدشکلی استخوانی در اثر نرمی استخوان که یک بیماری ناشی از کمبود ویتامین دی و کلسیم است.
- دیگر بیماریهای استخوانی.
- چاقی که فشار زیادی به زانو وارد می‌کند.
- آرتروز زانو.
به گفته‌ی انجمن ارتوپدی اطفال، چاقی می‌تواند این عارضه را تشدید کند. در یک مطالعه مشخص شد که 71 درصد از کودکان مبتلا به زانوی ضربدری چاق بودند.
زانوی ضربدری که بعد از سنین کودکی نیز وجود داشته باشد احتمالاً با علائم زیر همراه خواهد بود:
- خشکی مفاصل
- درد زانو
- لنگیدن
عضلات و رباطهای تحت فشار نیز ممکن است در لگن، مچ و کف پا ایجاد درد کنند. اگر فقط یک زانو درگیر شده باشد برای صاف ایستادن مشکل خواهید داشت.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
زانوی ضربدری در کودکان معمولاً جای نگرانی نداشته و با افزایش سن بهبود پیدا می‌کند. با این حال در موارد زیر به پزشک مراجعه کنید:
- فاصله‌ی بین مچ پاها در حالت ایستاده و زانوهای چسبیده بیش از 8 سانتیمتر باشد.
- تفاوت زاویه‌ی ساق و ران به هنگام ایستادن زیاد باشد.
- مشکل در حال تشدید باشد.
- کودک زیر 2 سال یا بالای 7 سال به زانوی ضربدری مبتلا باشد.
- تنها یک پا درگیر باشد.
- علائم دیگری مثل زانودرد و مشکلات راه رفتن دیده شوند.
- زانوی ضربدری در بزرگسالی ایجاد شده باشد.
پزشک پاهای کودک شما را معاینه کرده و در مورد درد و مشکلات راه رفتن سؤالاتی را از شما می‌پرسد. سپس ممکن است به متخصص ارتوپدی اطفال ارجاع داده شده و به منظور بررسی مشکلات زمینه‌ای، گرافی با اشعه‌ی ایکس و آزمایش خون برای کودک شما درخواست شوند.
زانوی ضربدری چگونه تشخیص داده می‌شود؟
در نمای فیزیکی زمانی که بیمار ایستاده و زانوهای خود را به یکدیگر چسبانده است، فاصله‌ی زیادی بین دو مچ پا وجود خواهد داشت. بهترین راه برای تشخیص زانوی ضربدری گرفتن گرافی ایستاده با اشعه ایکس و کشیدن یک خط مستقیم از مفصل ران به مچ پا خواهد بود. اگر این خط از خارج زانو عبور کرد بیمار به زانوی ضربدری مبتلاست. خط‌های دیگری نیز به منظور تشخیص منشأ این زاویه (استخوان ران یا استخوان ساق) رسم خواهند شد.
زمانی که گراف یک کودک را می‌بینیم به کیفیت استخوان‌ها و ضخامت صفحه‌های رشد نیز توجه خواهیم کرد (صفحه‌های رشد مسئول بلند شدن استخوانهای دست و پا با رشد کودک هستند). برای مثال کودکان مبتلا به کمبود ویتامین دی و یا نرمی استخوان مقاوم به ویتامین دی (عارضه‌ای دردناک که در آن استخوان‌ها نرم شده و خم می‌شوند) و یا نارسایی کلیه ممکن است صفحه‌های رشد ضخیم و نامنظم داشته و به زانوی ضربدری مبتلا باشند. در کودکانی که به این عارضه‌ها به عنوان علت ایجاد زانوی ضربدری شک داریم آزمایشات بیشتری (مثل شمارش سلول‌های خونی، فسفر، ویتامین دی، کراتینین و کلسیم) درخواست خواهند شد.
درمان زانوی ضربدری
هدف از درمان اصلاح هم ترازی پا، توقف پیشرفت بیماری و کاهش خطر آسیب به مفصل خواهد بود. بسیاری از کودکان در سنین خردسالی به زانوی ضربدری مبتلا هستند. این امر در کودکان طبیعی بوده و نیازی به درمان نخواهد داشت. با این حال اگر در گرافی با اشعه‌ی ایکس مشکلی وجود داشته (مثل ضخیم یا نامنظم بودن صفحه‌های رشد) و یا کودک ظاهری رنگ پریده و بیمار داشته باشد به بررسی‌های بیشتر مثل آزمایش خون نیاز خواهیم داشت.
اگر مشکلی در متابولیسم یا عملکرد کلیه وجود داشته باشد به درمان‌های خاص دیگری نیاز خواهیم داشت. برای مثال نرمی استخوان با ویتامین دی درمان شده ولی نرمی استخوان مقاوم با ترکیب ویتامین دی و فسفر و داروی جدیدی به نام بوروسوماب درمان خواهد شد.
اگر درمان دارویی برای صاف کردن پاها موفقیت آمیز نباشد ممکن است به عمل جراحی نیاز داشته باشیم. در موارد ایدیوپاتیک (علت نامشخص) میتوان از درمان جراحی استفاده کرد. در کودکان در حال رشد میتوان جراحی‌های بسیار جزئی کم تهاجمی انجام داده و نحوه‌ی رشد استخوان‌ها را اصلاح کرد تا اندام در یک بازه‌ی 6 تا 18 ماهه صاف شود. این روش‌ها معمولاً نیازمند محدودیت برای تحمل وزن و یا فیزیوتراپی سنگین نخواهند بود.
در بزرگسالان و کودکانی که کمتر از 2 سال تا بلوغ کامل فاصله دارند نمی‌توان از این روش استفاده نمود. در عوض باید استخوان درگیر بریده شده (استئوتومی) و به یکی از دو روش زیر صاف شود:
استئوتومی حاد
در این روش استخوان بریده شده و اصلاح به طور کامل در اتاق عمل انجام می‌شود. پس از آن معمولاً استخوان بیمار با استفاده از پیچ و پلاک ثابت شده و به مدت 6 تا 8 هفته نباید وزنی بر روی آن اعمال شود تا استخوان جوش بخورد.
اصلاح تدریجی با فیکساتور خارجی
زانوی ضربدری با استفاده از یک چارچوب خارجی نیز به طور تدریجی قابل درمان خواهد بود. در این روش جراح استخوان را بریده و یک چارچوب خارجی قابل تنظیم به آن متصل می‌کند. سپس آموزش‌های لازم برای تنظیم روزانه‌ی این چارچوب به والدین داده می‌شود. بیمار می‌تواند با وجود این وسیله راه رفته، خوابیده، حمام کرده و فعالیت‌های روزانه‌ی خود را انجام دهد. بدین صورت استخوان به تدریج اصلاح شده و بیمار به صورت چند هفته یک بار به منظور اطمینان از وضعیت درمان به پزشک مراجعه خواهد کرد. بر اساس گراف‌های بعدی ممکن است پزشک برنامه‌ی درمان را تغییر دهد تا نتیجه‌ی بهتری از درمان حاصل شود. پس از اصلاح استخوان چارچوب در اتاق عمل خارج خواهد شد.
درمان زانوی ضربدری بدون جراحی
درمان زانوی ضربدری تا حد زیادی به علت و شدت عارضه بستگی خواهد داشت. ازجمله روش‌های درمانی بدون جراحی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
دارو و مکمل
اگر یک بیماری زمینه‌ای باعث ایجاد زانوی ضربدری شده باشد لازم است ابتدا بیماری درمان شود. برای این کار میتوان از دارو و مکمل به عنوان بخشی از یک برنامه‌ی درمانی استفاده کرد.
ورزش منظم
مطالعات متعددی نشان داده‌اند که ورزش به تقویت عضلات پا کمک کرده و می‌تواند وضعیت بدن و تعادل را بهبود بخشد. مطالعات انجام شده مفید بودن ورزش برای اصلاح زانوی ضربدری در جوانان را نشان داده ولی مطالعه‌ی کافی در این زمینه بر روی کودکان انجام نشده است.
همیشه قبل از شروع برنامه‌ی ورزشی با پزشک مشورت کنید. پزشک یا فیزیوتراپیست می‌تواند بر اساس الگوی راه رفتن و علائم موجود، تمرینات مفید را پیشنهاد دهند.
بیمار می‌تواند تمرینات مقاومتی و تقویتی زیر را انجام دهد:
- لانج به طرفین
- ابداکشن خوابیده
- اسکات روی دیوار
- پروانه
- دوچرخه سواری
- اسکات سومو
- بالا بردن پاها
کاهش وزن
اگر وزن بیمار زیاد باشد می‌تواند زانوی ضربدری را تشدید کند. اضافه وزن باعث فشار برای روی پاها و زانوها شده و عارضه را تشدید خواهد کرد. پزشک به فردی که اضافه وزن دارد توصیه می‌کند که با کمک رژیم و ورزش وزن خود را کاهش دهد.
کفی طبی
کفی طبی داخل کفش بیمار قرار گرفته و الگوی راه رفتن و نحوه‌ی برخورد پای او با زمین را اصلاح می‌کند. این وسیله به خصوص برای افراد مبتلا به زانوی پرانتزی که یک پای آن‌ها بلندتر از پای دیگر است کاربرد خواهد داشت. ممکن است پزشک برای برخی از افراد استفاده از اسپلینت یا بریس را نیز توصیه کند. بریس به رشد صحیح استخوان کمک خواهد کرد.
دورنمای زانوی ضربدری
تقریباً در همه‌ی موارد زانوی ضربدری، این عارضه قبل از رسیدن به سن نوجوانی برطرف خواهد شد. برای نوجوانان و بزرگسالان رایج‌ترین روش درمانی مورد استفاده ورزش‌های کششی و تقویتی خواهند بود که به تراز شدن مفاصل و تسکین درد کمک خواهند کرد. برخی از افراد نیز استفاده از کفی طبی یا بریس را مفید می‌دانند.
در برخی از موارد شدید ممکن است عمل جراحی لازم باشد ولی این روش به عنوان آخرین گزینه در نظر گرفته خواهد شد.
درمان زانوی ضربدری در بزرگسالان و نوجوانان مهم خواهد بود. این عارضه در صورت عدم درمان باعث ایجاد مشکلات دیگر مفصل و عضله مثل پوکی استخوان خواهد شد.
سؤالات رایج
آیا زانوی ضربدری قابل اصلاح است؟
محدودیت سنی برای جراحی اصلاح زانوی ضربدری وجود نداشته ولی تکنیک جراحی مورد استفاده به سن بیمار بستگی خواهد داشت. کودکان میتوانند از رشد باقی‌مانده‌ی استخوانهای خود استفاده کرده و با انجام جراحی جزئی این مشکل را برطرف کنند. در افراد بزرگسال نیز میتوان از روش استئوتومی برای اصلاح عارضه استفاده کرد.
علت اصلی زانوی ضربدری چیست؟
فشار بیش از حد بر روی زانو. برای مثال چاقی، شل شدن رباطهای زانو (بافت نواری که استخوان‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند)، ضربه و یا عفونت میتوانند استخوانهای زانو را تحت تأثیر قرار دهند. عارضههای ژنتیکی که بر رشد استخوان‌ها و مفاصل تأثیر می‌گذارند نیز در این عارضه دخیل خواهند بود.
آیا زانوی ضربدری یک مشکل است؟
زانوی ضربدری به طور موقت بخشی طبیعی از روند رشد کودکان بوده که با افزایش سن اصلاح می‌شود. زانوی ضربدری که پس از 6 سالگی باقی مانده، شدید بوده و یا یک پا را درگیر کرده باشد می‌تواند نشانه‌ای از سندرم زانوی ضربدری باشد.
آیا انجام اسکات برای اصلاح زانوی ضربدری مفید است؟
اگر دقت کنید می‌بینید که اسکات سومو زانوهای شما را به طرف خارج حرکت میدهد. این حرکت به اصلاح وضعیت کشکک زانو و عضلات اطراف کمک کرده و از آن به عنوان یکی از درمان‌های اصلی زانوی ضربدری استفاده می‌شود.
آیا زانوی ضربدری ژنتیکی است؟
عارضههای ژنتیکی مثل دیسپلازی اسکلتی یا بیماریهای متابولیک استخوان مثل نرمی استخوان میتوانند باعث ایجاد زانوی ضربدری شوند. چاقی نیز باعث تشدید این عارضه شده و یا الگوی راه رفتن را به سمت زانوی ضربدری تغییر میدهد.
چگونه می‌توانم زانوی ضربدری را اصلاح کنم؟
با تمریناتی مثل:
- لانج به طرفین
- پروانه
- دوچرخه سواری
- اسکات سومو
- بالا بردن پاها
زانوی ضربدری چگونه درمان می‌شود؟
اکثر کودکانی که در اثر رشد طبیعی به زانوی ضربدری مبتلا می‌شوند نیازمند درمان نخواهند بود و عارضه با افزایش سن اصلاح می‌شود. موارد شدید این عارضه و یا مواردی که تنها یک پا را درگیر کرده‌اند به درمان نیاز خواهند داشت. کودکان مبتلا به زانوی ضربدری میتوانند از بریس یا کفی طبی استفاده کنند.
آیا زانوی ضربدری بر دویدن تأثیرگذار است؟
ضربدری شدن زانوها به هنگام دویدن می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات مربوط به کنترل لگن یا کف پا باشد. بعضاً چرخش به داخل کف پا باعث خم شدن استخوان ساق به سمت داخل می‌شود که این مشکل باعث نزدیک شدن زانوها و زانوی ضربدری خواهد شد.
