فعالیت الکتریکی غیر طبیعی در مغز میتواند سبب ایجاد تشنج شود. بروز تشنج به صورت مکرر صرع نام دارد. تشنج در تمامی موارد در اثر صرع ایجاد نمیشود. در ارتباط با تفاوت تشنج و صرع بایستی توجه شود که در حدود 10 درصد از کل جمعیت ممکن است در طول زندگی خود دچار تشنج شوند، ولی صرع تنها در حدود 1 درصد از جمعیت ایجاد میشود. البته فرق بین تشنج و صرع به این مورد محدود نمیشود. امکان دارد تشنج به یک عارضه مزمن یا صرع تبدیل شود. جهت تشخیص و درمان این عارضهها بایستی به پزشک مراجعه شود. در این مقاله اطلاعات لازم در مورد تفاوت بیماری تشنج و صرع شرح داده میشوند.
تشنج
تشنج در اثر فعالیت الکتریکی غیر طبیعی ناگهانی در مغز بروز میکند. معمولاً تشنج از چند ثانیه تا چند دقیقه طول میکشد.
میلیونها سلول عصبی در مغز وجود دارند. در حالت طبیعی این سلولها پیامهای الکتریکی را به اعصاب در تمامی بخشهای بدن ارسال میکنند. قسمتهای مختلف مغز کنترل بخشهای متفاوت و عملکردهای بدن را به عهده دارند. بنابراین علائمی که در زمان تشنج ایجاد میشوند به محل بروز فعالیت الکتریکی غیر طبیعی بستگی دارد. علائم ناشی از تشنج میتوانند بر عضلات، حسهای بدنی، رفتار، احساسات و هوشیاری شخص تأثیر بگذارند.
صرع
صرع باعث بروز تشنج به صورت مکرر میشود. تشنج به تنهایی به معنای بروز صرع نمیباشد. از هر 20 نفر، 1 نفر در طول زندگی خود دچار تشنج میشود. در پاسخ به این سؤال که تفاوت تشنج و صرع چیست بایستی گفته شود که تعداد بروز تشنج در افراد دارای صرع متفاوت میباشد. در برخی از موارد ممکن است سالها بین هر تشنج فاصله وجود داشته باشد. در بعضی اوقات نیز امکان دارد تشنج هر روز ایجاد شود. در واقع یکی از موارد تفاوت تشنج و صرع این است که بروز یک بار تشنج لزوماً به معنی وجود صرع در بیمار نمیباشد.
صرع میتواند در هر سنی بروز کند. امکان دارد تشنج در اثر عوامل خارجی که بر مغز تأثیر میگذارند نیز ایجاد شود. برای مثال تب میتواند سبب بروز تشنج شود. دیگر دلایل بروز تشنج شامل کمبود اکسیژن، سطح پایین قند خون، مسمومیت و مصرف بالای الکل باشد. یکی دیگر از موارد تفاوت تشنج و صرع این است که تشنج ناشی از عوامل خارجی ذکر شده به عنوان صرع در نظر گرفته نمیشوند.
انواع مختلف صرع و تشنج
تشنج به طور کلی به دو نوع تقسیم میشود: عمومی و کانونی. در صورت بروز صرع، معمولاً انواع یکسان تشنج به صورت مکرر ایجاد میشوند. البته در برخی از افراد، انواع مختلف تشنج در زمانهای مختلف ایجاد میشوند.
تشنج عمومی
در صورتی که فعالیت الکتریکی غیر طبیعی بر تمامی مغز یا قسمت بیشتر آن تأثیر بگذارد، تشنج عمومی بروز میکند. علائم این عارضه بیشتر قسمتهای بدن را درگیر میکند.
تشنج عمومی دارای انواع مختلفی میباشد:
- تشنج تونیک- کلونیک شایعترین نوع تشنج عمومی میباشد. در این نوع تشنج، کل بدن خشک و سفت شده، شخص هوشیاری خود را از دست داده و در اثر انقباض غیر قابل کنترل عضلات، در بدن لرزش ایجاد میشود.
- تشنج پنهان نوع دیگری از تشنج عمومی محسوب میشود. در این نوع تشنج، هوشیاری برای مدت کوتاهی از دست میرود. این نوع تشنج تنها برای چند ثانیه طول میکشد و بیشتر در کودکان بروز میکند.
- تشنج میوکلونیک در اثر انقباض ناگهانی عضلات ایجاد میشود و ممکن است بر کل بدن اثر بگذارد ولی معمولاً در یک یا هر دو دست بروز میکند.
- تشنج تونیک باعث از دست دادن هوشیاری برای مدت کوتاه میشود و امکان دارد بدن شخص خشک و سفت شده و باعث افتادن شخص بر زمین بشود.
- تشنج تونیک باعث لنگیدن و افتادن بر زمین میشود. این نوع تشنج برای مدت کوتاه معمولاً باعث از دست دادن هوشیاری میشود.
تشنج کانونی
در اثر تشنج کانونی، فعالیت ناگهانی الکتریکی در یک بخش از مغز آغاز شده و در همان بخش باقی میماند. بخشهای مختلف مغز، کنترل عملکردهای مختلفی را بر عهده دارند و در نتیجه علائم ایجاد شده به محل فعالیت ناگهانی الکتریکی در مغز بستگی دارند:
- در اثر بروز تشنج کانونی ساده امکان دارد انقباض عضلانی و یا حسهای غیر طبیعی در یک دست یا پا ایجاد شود. همچنین ممکن است طعم غیر عادی احساس شده و یا احساس گزگز در یک بخش از بدن ایجاد شود. در این نوع تشنج، هوشیاری از بین نمیرود.
- تشنج کانونی پیچیده معمولاً در یک بخش از مغز (لوب گیجگاهی) ایجاد شده ولی ممکن است در هر بخشی از مغز نیز ایجاد شود. بسته به محل بروز فعالیت ناگهانی الکتریکی در مغز، امکان دارد شخص برای چند ثانیه یا چند دقیقه رفتار غیر طبیعی داشته باشد. برای مثال ممکن است شخص به شکل نامفهوم صحبت کرده و یا بدون هدف راه برود. همچنین ممکن است شخص شاهد احساسات، ترس و یا تصاویر غیر طبیعی باشد. این نوع تشنج بر هوشیاری شخص تأثیر میگذارد و ممکن است شخص بروز تشنج را به خاطر نیاورد.
در برخی از مواقع تشنج کانونی به تشنج عمومی تبدیل میشود. این حالت تشنج عمومی ثانویه نام دارد.
علت بروز صرع
صرع با علت نامشخص (صرع ایدیوپاتیک)
در بسیاری از موارد، برای بروز صرع هیچ علت مشخصی تشخیص داده نمیشود. در این حالت فعالیت ناگهانی الکتریکی بدون علت مشخص در مغز ایجاد میشود. امکان دارد عوامل ژنتیکی در بروز این نوع صرع مؤثر باشند. افراد دارای صرع ایدیوپاتیک معمولاً دارای هیچ عارضه مغزی دیگری نمیباشند. درمان جهت کنترل این نوع صرع با دارو معمولاً موفقیتآمیز میباشد.
صرع سمپتوماتیک
در برخی از موارد، یک عارضه یا آسیب مغزی باعث بروز صرع میشود. برخی از این عارضهها در زمان تولد وجود دارند و بعضی از عارضهها در سالهای بعد ایجاد میشوند. برخی از این آسیبها یا عارضهها عبارتند از:
- وجود بافت اسکار در یک بخش از مغز
- آسیبدیدگی سر
- سکته مغزی
- فلج مغزی
- برخی از سندرمهای ژنتیکی
- وجود تومور در مغز
- وجود عفونت در مغز مانند مننژیت و انسفالیت
این عارضهها ممکن است سبب تحریک سلولهای مجاور مغز و بروز صرع شوند.
بعضی از عارضهها ممکن است به غیر از صرع باعث بروز هیچ مشکل دیگری نشوند. در موارد دیگر، این عارضهها امکان دارد به غیر از صرع باعث بروز مشکلات دیگری نیز بشوند.
امروزه با وجود آزمایشها و اسکنهای پیشرفته، تشخیص دلیل بروز صرع در برخی از مواردی که قبلاً نامشخص بودند، امکانپذیر است (مانند بافت اسکار کوچک در مغز یا رگهای خونی غیر طبیعی داخل مغز).
چه عاملی باعث بروز تشنج میشود؟
معمولا برای بروز تشنج در یک زمان مشخص هیچ دلیل روشنی وجود ندارد. با این حال در برخی از افراد، عوامل خاصی باعث افزایش احتمال بروز تشنج میشوند.
عوامل احتمالی مؤثر در بروز تشنج شامل موارد زیر میباشند:
- استرس یا اضطراب
- مصرف برخی از داروها مانند داروهای ضد افسردگی، داروهای ضد روانپریشی (این داروها سبب پایین آمدن آستانه تشنج در مغز میشوند)
- کمبود خواب یا خستگی
- تغذیه نامنظم (یا عدم صرف بعضی از وعدههای غذایی) که میتواند سبب کاهش سطح قند خون شود.
- تابش نور چشمکزن
- قاعدگی (عادت ماهانه)
- بیماری که باعث ایجاد تب شود مانند آنفولانزا یا عفونتهای دیگر
تشخیص تشنج و صرع
در صورت بروز تشنج یا صرع بایستی به پزشک مراجعه شود. در برخی از مواقع تشخیص بروز تشنج توسط پزشک دشوار میباشد. مهمتریم بخش تشخیص این عارضه، توصیف علائم ایجاد شده توسط بیمار میباشد. برخی از عارضههای دیگر مانند غش، حمله پانیک یا افتادن بر زمین در اثر مشکلات قلبی ممکن است دارای علائم مشابه تشنج باشند.
بنابر این شرح کامل علائم ایجاد شده توسط بیمار اهمیت زیادی دارد. امکان دارد شخص دیگری که شاهد بروز تشنج در بیمار بوده است، قادر باشد توصیف دقیقتری از علائم ارائه دهد.
هیچ آزمایشی به منظور تأیید تشخیص صرع وجود ندارد. با این حال آزمایشهایی مانند اسکن مغز، الکترو انسفالوگرام و آزمایش خون میتوانند به تشخیص صرع کمک کنند.
- اسکن مغز– معمولاً در برخی از افراد از تصویربرداری تشدید مغناطیسی (ام آر آی) و یا سی تی اسکن برای مشاهده ساختار بخشهای مختلف مغز استفاده میشود.
- الکترو انسفالوگرافی. از این روش به منظور ثبت فعالیت الکتریکی مغز استفاده میشود. در این روش الکترودهای مخصوصی بر روی بخشهای مختلف سر قرار میگیرند و به دستگاه الکتروانسفالوگرافی متصل میشوند. این دستگاه پیامهای الکتریکی منتشر شده از مغز را تقویت کرده و الگوی آنها بر روی کاغذ یا رایانه ثبت میکند. این آزمایش باعث ایجاد درد نمیشود. برخی از انواع تشنج الگوهای طبیعی الکتروانسفالوگرافی ایجاد میکنند. با این حال ثبت نتیجه طبیعی الکتروانسفالوگرافی وجود صرع را رد نکرده و تمامی موارد غیر طبیعی الکتروانسفالوگرافی به صرع مرتبط نمیباشند.
- امکان دارد از آزمایش خون و آزمایشهای دیگر به منظور ارزیابی وضعیت کلی سلامتی بیمار استفاده شود.
روشهای فوق با وجود سودمند بودن ممکن است بدون نقص نیز نباشند. امکان دارد با وجود نتایج طبیعی آزمایش، صرع بروز کند. همچنین وجود یک مورد غیر طبیعی در اسکن مغز، لزوماً به معنی وجود تشنج نمیباشد.
البته آزمایشهای فوق در تشخیص بین تشنج و عارضههای دیگر به پزشک کمک میکند. در ارتباط با تفاوت تشنج و صرع بایستی توجه شود که تشخیص صرع پس از بروز یک بار تشنج غیر معمول میباشد. به همین دلیل امکان دارد پزشک به بیمار توصیه کند که جهت تشخیص دقیق صرع، تا زمان بروز تشنج بعدی منتظر بماند.
تفاوت درمان تشنج و صرع
مصرف دارو
صرع با مصرف دارو قابل درمان نمیباشد. با این حال با مصرف نوع و میزان مناسب داروی مورد نظر، بیشتر افراد مبتلا به صرع دچار تشنج نمیشوند. داروها باعث تثبیت فعالیت الکتریکی مغز میشوند. جهت جلوگیری از بروز تشنج، داروها بایستی هر روز مصرف شوند. تصمیمگیری در ارتباط با تجویز نوع دارو به موارد زیر بستگی دارد:
- نوع صرع
- سن بیمار
- داروهایی که برای درمان عارضههای دیگر مصرف میشوند (و همچنین عوارض جانبی احتمالی این داروها)
- باردار بودن بیمار
- قصد بیمار برای باردار شدن
در بیشتر موارد یک نوع دارو میتواند از بروز تشنج جلوگیری کند. معمولاً در ابتدا دارو در مقادیر کم مصرف میشود. در صورتی که این مقدار دارو از بروز تشنج جلوگیری نکند، میزان مصرف دارو افزایش داده میشود. در برخی از موارد جهت جلوگیری از بروز تشنج به مصرف دو نوع دارو نیاز میباشد.
امکان دارد تصمیمگیری در ارتباط با زمان آغاز مصرف دارو دشوار باشد. این مساله به فرق بین تشنج و صرع مربوط میشود؛ به این منظور که بروز تشنج برای اولین بار ممکن است به معنی وجود صرع نباشد؛ چرا که تشنج دوم ممکن است هیچگاه بروز نکند و یا سالها بعد ایجاد شود. تصمیمگیری در ارتباط با زمان آغاز مصرف دارو بایستی با در نظر گرفتن تمامی مزایا و معایب مصرف یا عدم مصرف داروها انجام شود. آغاز درمان پس از اولین تشنج غیر معمول میباشد. معمولاً توصیه میشود که بیمار پس از بروز اولین تشنج، منتظر بماند. چنانچه در طول چند ماه بعدی، تشنج برای بار دوم بروز کند احتمال این که تشنج برای دفعات بعدی نیز ایجاد شود وجود دارد.
معمولاً مصرف دارو پس از دومین مرتبه بروز تشنج (که در طول 12 ماه پس از اولین تشنج بروز کند) آغاز میشود. البته هیچ قاعده مشخصی در این ارتباط وجود ندارد و تصمیمگیری در مورد زمان آغاز مصرف دارو بایستی پس از ارزیابی کامل توسط پزشک انجام شود.
نوع درمان ارائه شده از جانب پزشک معمولاً به نوع تشنج و مصرف هر گونه داروی دیگر بستگی دارد.
در ارتباط با مصرف دارو برای درمان صرع بایستی به موارد زیر توجه شود:
- بیمار بایستی از پزشک در ارتباط با مدت زمان مصرف دارو کسب اطلاع کند. در صورتی که بیمار برای مدت چند سال دچار تشنج نشود، امکان دارد بخواهد که مصرف دارو را متوقف کند. ولی این مساله به نوع صرع بستگی دارد؛ چرا که درمان برخی از انواع صرع به مصرف دارو برای تمام طول عمر نیاز دارد. شرایط زندگی بیمار میتواند بر تصمیمگیری در مورد قطع مصرف دارو تأثیر بگذارد. برای مثال در صورتی که بیمار اخیراً گواهینامه رانندگی خود را دریافت کرده است، احتمال این که در اثر بروز تشنج گواهینامه را از دست بدهد میتواند بر تصمیمگیری برای قطع مصرف دارو تأثیر بگذارد.
- اگرچه داروهای مورد نظر دارای عوارض جانبی احتمالی زیادی میباشند، در عمل در بیشتر افراد عوارض جانبی کمی ایجاد خواهد شد. چنانچه عوارض جانبی ایجاد شده باعث بروز مشکل برای بیمار شوند، امکان دارد این عوارض به میزان مصرف دارو مرتبط باشند و یا این که امکان دارد این عوارض با گذشت زمان رفع شوند. همچنین ممکن است تغییر نوع دارو از جانب پزشک توصیه شود.
- داروهایی که برای درمان عارضههای دیگر مصرف میشوند میتواند با داروی درمان صرع تداخل داشته باشند. در صورت مصرف هر گونه داروی دیگر بایستی به پزشک در ارتباط با مصرف داروی صرع اطلاع داده شود. حتی مصرف داروهایی مانند داروی رفع سوء هاضمه میتواند با داروی درمان صرع تداخل داشته باشد و سبب افزایش احتمال تشنج شود.
- برخی از داروهای درمان صرع با قرص ضد بارداری تداخل دارد. در این صورت از قرص با دوز بالاتر و یا روش دیگر جهت جلوگیری از بارداری بایستی استفاده شود.
- در صورت تمایل به باردار شدن بایستی به پزشک اطلاع داده شود. مشاوره پیش از بارداری برای زنان مبتلا به صرع دارای اهمیت زیادی است.
- در صورت ابتلا به صرع و مصرف دارو، بیمار از پرداخت کلیه هزینههای نسخههای دارو معاف میگردد.
تحریک عصب واگ
در روش تحریک عصب واگ برای درمان صرع، ژنراتور کوچکی زیر پوست و در پایین استخوان چپ ترقوه کار گذاشته میشود. عصب واگ جهت کاهش دفعات و شدت تشنج، تحریک میشود. در صورتی که کنترل صرع با دارو دشوار باشد، امکان دارد از این روش استفاده شود.
رژیم غذایی
رژیم کتوژنیک نوعی رژیم غذایی حاوی مقادیر زیاد چربی، مقادیر کم پروتئین و تقریباً بدون کربوهیدرات است. این روش میتواند در صورت دشوار بودن کنترل تشنج در کودکان مؤثر باشد.
روشهای درمانی مکمل
برخی از روشهای درمانی مکمل مانند آروماتراپی ممکن است به آرامسازی و کاهش استرس کمک کنند. البته تأثیر این روشهای درمانی در جلوگیری از بروز تشنج به اثبات نرسیده است.
جراحی
از جراحی برای برداشتن بخش کوچکی از مغز که علت اصلی بروز صرع میباشد استفاده میشود. این روش تنها زمانی مناسب میباشد که تشنج در یک بخش کوچک از مغز آغاز شده باشد (در نتیجه استفاده از جراحی تنها در تعداد کمی از افراد مبتلا به صرع امکانپذیر است). زمانی که مصرف دارو تاثیری در جلوگیری از تشنج نداشته باشد ممکن است از این روش استفاده شود. روش جراحی تنها برای تعداد کمی از افراد مبتلا به صرع مناسب میباشد و حتی برای این افراد، هیچ تضمینی برای موفقیت نتیجه درمان وجود ندارد. روشهای جراحی همچنان در حال پیشرفت هستند و امکان دارد جراحی در آینده برای افراد بیشتری مورد استفاده قرار گیرد.
میزان بهبودی افراد مبتلا به صرع
میزان بهبودی و رضایتبخش بودن درمان از لحاظ جلوگیری از تشنج بوسیله مصرف دارو بسته به نوع صرع در هر شخصی متفاوت میباشد. برای مثال در صورتی که هیچ علت خاصی برای بروز صرع وجود نداشته باشد، به احتمال زیاد مصرف دارو میتواند به طور کامل تشنج را کنترل کند. چنانچه صرع در اثر وجود مشکل در مغز ایجاد شده باشد، کنترل عارضه دشوارتر میباشد.
نتایج تحقیقات ارائه شده در ارتباط با افراد مبتلا به صرع به شرح زیر میباشد:
- در طول یک دوره پنج ساله، از هر 10 نفر مبتلا به صرع، حدود 5 نفر به هیچ عنوان دچار تشنج نمیشوند. بسیاری از این افراد جهت درمان تشنج از دارو استفاده میکنند. برخی از افراد نیز در مدت دو سال یا بیشتر بدون بروز تشنج در زمان مصرف دارو، درمان را متوقف کردهاند.
- از هر 10 نفر مبتلا به صرع، حدود 3 نفر در دوره پنج ساله به تعداد چند بار دچار تشنج میشوند ولی میزان بروز تشنج بسیار کمتر از زمانی است که این افراد دارو مصرف نکرده باشند.
- به طور کلی، با مصرف دارو از هر 10 نفر مبتلا به صرع، حدود 8 نفر دچار تشنج نخواهند شد. (یا تعداد بروز تشنج بسیار کم میباشد)
- باقیمانده 2 نفر از 10 نفر با وجود مصرف دارو دچار تشنج خواهند شد.
- تعداد بسیاری کم از افراد مبتلا به صرع، دچار مرگ ناگهانی غیر قابل توضیح میشوند. دلیل بروز این مرگ و میر مشخص نمیباشد و امکان دارد به ایجاد تغییر در الگوی تنفس و یا ضربان غیر طبیعی قلب در زمان تشنج مربوط باشد. البته این حالت به ندرت اتفاق میافتد و بیشتر افراد مبتلا به صرع پس از بروز هر تشنج به طور کامل بهبود پیدا میکنند.
چنانچه هیچ تشنجی در طول 2 تا 3 سال بروز نکرده باشد، امکان دارد روند بهبودی بدون مصرف دارو ارزیابی شود. در صورت تصمیم به قطع مصرف دارو، توصیه میشود میزان دارو در طول چند ماه به تدریج کاهش داده شود. قطع مصرف دارو به هیچ عنوان نباید بدون مشورت با پزشک انجام شود.
اطلاعات فوق در ارتباط با میزان بهبودی تنها به عارضه تشنج مربوط میشوند. برخی از عارضههای مغزی که باعث ایجاد تشنج میشوند، ممکن است سبب بروز مشکلات دیگری نیز بشوند.
