صرع یکی از عارضه‌های شایع مغز است که در آن شخص بدون دلیل واضحی مکرراً دچار حمله‌های تشنجی می‌شود. مغز، از طریق سلول‌های عصبی (نورون‌ها) که پیام‌های مغز و بدن را به یکدیگر می‌رسانند، اندیشه‌ها، اعمال، احساسات و عواطف بدن را کنترل می‌کند. این پیام‌ها از طریق تکانه‌های الکتریکی منظم انتقال می‌یابند. یک حمله تشنجی صرع زمانی رخ می‌دهد که الگوی طبیعی این تکانه‌ها به واسطه افزایش انفجاری و ناگهانی فعالیت الکتریکی در مغز مختل می‌شود.
بسیاری از افراد دچار حمله‌هایی می‌شوند که به عنوان صرع تشخیص داده نمی‌شوند. این حمله‌های تشنجی اغلب دلیل یا محرک شناخته شده‌ای داشته و تا زمانی که آن وضعیت محرک رخ ندهد بروز نمی‌کنند. تشنج‌های تب‌خیز که در نوزادان دیده می‌شوند نمونه‌ای از همین حمله‌ها هستند. درمان اصلی برای صرع تجویز دارو است، که می‌توان حملات تشنجی را در نزدیک به 70% از مبتلایان به صرع کنترل کند. عمل جراحی و سایر گزینه‌های درمانی نیز برای تعداد کمی از افراد که دارو قادر به کنترل حمله‌های تشنجی آن‌ها نیست تجویز می‌شود.
انواع حمله‌های تشنجی صرع
نوع حمله تشنجی و نحوه تأثیر آن بر بدن به بخشی از مغز که فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در آن رخ داده است بستگی دارد. حملات تشنجی می‌توانند باعث از دست رفتن هوشیاری، انجام برخی حرکات غیرطبیعی، احساس‌ها و ادراکات عجیب و ناشناخته، یا تغییر در رفتارها شوند.
حملات تشنجی انواع مختلفی دارند. بسیاری از افراد فکر می‌کنند که عبارت «حمله تشنجی» به معنی همان تشنج است، که طی آن شخص بی‌هوش می‌شود، بر زمین می‌افتد و بدنش سفت شده و به طور غیرقابل‌کنترلی تکان می‌خورد. البته، این یکی از انواع حملات تشنجی است که حمله تونیک-کلونیک نام دارد (و پیشتر تحت عنوان گراندمال شناخته می‌شد).
برخی افراد دچار حالتی می‌شوند که در آن برای چند ثانیه هوشیاری‌شان را از دست می‌دهند و همه چیز را فراموش می‌کنند. برخی دیگر در طول حمله تشنجی هوشیار بوده و می‌توانند تجربه خود از آن حالت را توصیف کنند. در مورد بسیاری از افراد، هوشیاری مختل شده و به مدت کوتاهی در حین حمله و پس از آن گیج و سردرگم می‌شوند.
یک حمله تشنجی می‌تواند از هر دو طرف مغز (حمله تشنجی با شروع عمومی) یا تنها بخش کوچکی از آن (حمله تشنجی با شروع کانونی) شروع شود. گاهی اوقات حملات تکامل می‌یابند و از یک نوع شروع شده و در ادامه به نوع دیگری تبدیل می‌شوند.
حملات تشنجی با شروع عمومی
این حملات هم‌زمان در هر دو نیم‌کره مغز شروع می‌شوند. حملات تشنجی با شروع عمومی چندین نوع دارند، از جمله:
- حمله تشنجی تونیک-کلونیک: عضلات ناگهان سفت می‌شوند، و شخص اگر ایستاده باشد می‌افتد و به شکل ریتمیکی شروع به تکان خورد می‌کند. شخص ممکن است زبان خود را گاز بگیرد یا کنترل مدفوع و ادرارش را از دست بدهد. اغلب پس از حمله شخص سردرگم و خسته است.
- حمله تشنجی غیابی: این حملات اکثراً در کودکان رخ می‌دهند. در اینجا شخص برای مدت کوتاهی هوشیاری‌اش را از دست می‌دهد و همه چیز را فراموش می‌کند. معمولاً در طول این مدت او به فضای خالی خیره شده و پلک‌هایش می‌لرزند. اغلب دیگران متوجه نمی‌شوند که شخص دچار چنین حمله‌ای شده است.
- حمله تشنجی تونیک: بدن ناگهان به مدت کوتاه سفت می‌شود و اگر شخص ایستاده باشد با همان حالت خشکیده به زمین می‌افتد که این اغلب باعث آسیب‌دیدگی می‌شود. معمولاً این حمله به سرعت رفع می‌شود.
- حمله تشنجی اتونیک: از دست رفتن ناگهانی کنترل عضلات باعث می‌شود که شخص به زمین بیفتد که این اغلب باعث آسیب‌دیدگی می‌شود. این حمله معمولاً به سرعت رفع می‌شود.
- حملات تشنجی میوکلونیک: یک یا گروهی از عضلات که معمولاً متعلق بالاتنه هستند ناگهان و به مدت کوتاهی شروع به تکان خوردن می‌کنند. این حملات می‌توانند به صورت تکی یا خوشه‌ای رخ دهند.
حملات تشنجی با شروع کانونی
در طول یک حمله تشنجی کانونی تنها بخشی از مغز درگیر می‌شود. نشانه‌ها و علائم بستگی به این دارند که حمله در کدام بخش از مغز رخ داده و آن بخش کدام عملکردهای بدن را کنترل می‌کند. نشانه‌ها و علائم این نوع حمله می‌توانند از شخصی تا شخص دیگر متفاوت باشند.
دو نوع اصلی حملات کانونی عبارتند از:
- تشنج هوشیار کانونی: شخص کاملاً هوشیار باقی می‌ماند، اما ممکن است حرکاتی غیرطبیعی انجام داده یا احساس‌های غیرمعمولی مانند مورمور شدن، بوها یا مزه‌های ناخوشایند، توهم، حالت تهوع، آشناپنداری یا حالت‌هایی مانند ترس را تجربه کند. یک حمله هوشیار کانونی می‌توانند به نوع متفاوتی از حمله تبدیل شود، بنابراین اغلب می‌توان این نوع حمله را پیش‌درآمد تشنج نامید.
- تشنج کانونی (هوشیاریِ مختل شده): هوشیاری فرد مختل می‌شود، برای همین فرد سردرگم به نظر می‌رسد و اعمال عجیبی را مکرراً انجام دهد مثل ور‌رفتن با لباس‌های خود، تکان دادن دهان به حالت جویدن یا گفتن عبارات نامفهوم. شخص پس از حمله سردرگم یا خواب‌آلوده است و از حمله یا اتفاقات قبل یا بعد از آن چیزی به خاطر نیاورده یا مقدار کمی از آن‌ها را به یاد می‌آورد.
علل صرع
علل صرع بسته به سن شخص متفاوت بوده و همیشه شناخته شده نیست. در واقع، نزدیک به نیمی از افراد مبتلا به صرع علت عارضه خود را نمی‌دانند.
در همین حال، علل شناخته شده آن عبارتند از:
- آسیب مغزی
- سکته مغزی
- عفونت مغز
- ناهنجاری‌های ساختاری مغز
- عوامل ژنتیکی
گاهی به نظر می‌رسد که عواملی مانند کمبود خواب یا استرس شدید محرک حملات تشنجی باشند. با این حال، به ندرت پیش می‌آید که چنین عواملی بتوانند باعث بروز حمله تشنجی در مبتلایان به صرع شوند، و ارتباطی میان آن‌ها و ابتلای افراد به صرع نیز یافت نشده است. برای شناسایی یک علت زمینه‌ای به کمک یک سری آزمایش‌ها نیاز است.
به نظر می‌رسد که برخی اشخاص بیش از سایرین مستعد حملات تشنجی هستند. این حالت که گاهی اوقات به آن داشتن «آستانه پایین حمله تشنجی» گفته می‌شود می‌تواند ناشی از ساخت ژنتیکی افراد باشد. در بسیاری از موارد، علی‌رغم انجام آزمایش‌های گوناگون علت حملات را نمی‌تواند توضیح داد.
تشخیص صرع
همیشه نمی‌توان به راحتی تأیید کرد که شخصی دچار یک حمله تشنجی شده است، خصوصاً اگر هیچ کس دیگری ندیده باشد که چه اتفاقی افتاده. حملات تشنجی می‌توانند به شکل نامنظم رخ دهند، برای همین تشخیص آن‌ها سخت است. اغلب، اگرچه نتایج آزمایش‌ها طبیعی هستند اما پزشک بر اساس تاریخچه پزشکی بیمار و توصیف دقیقش از آنچه اتفاق افتاده می‌تواند مطمئن باشد که او دچار یک حمله شده است.
برای تشخیص یا اطمینان از عدم وجود صرع آزمایش‌ها و ابزارهای مختلفی برای بررسی وجود دارد، از جمله:
- تاریخچه پزشکی، شامل شرحی تفصیلی از آنچه رخ داده
- معاینه‌ی عصب‌شناختی
- نوار مغز
گاهی اوقات:
- روش‌های تصویربرداری از مغز مانند سیتی‌اسکن و ام‌آر‌آی
- آزمایش‌های پاتولوژی
اگرچه آزمایش‌های پزشکی می‌توانند به شناسایی علت یک حمله تشنجی کمک کنند، اما در بسیاری از موارد این اتفاق نمی‌افتد، که همین می‌تواند پذیرش نتیجه تشخیص را برای بیمار دشوارتر کند.
درمان صرع
درمان صرع با دارو
استفاده از دارو گزینه اصلی برای درمان صرع است به طوریکه نزدیک به 70% از بیماران با مصرف داروی مناسب می‌توانند حملات تشنجی خود را کنترل کنند. البته، برای تمامی کسانی که دچار حمله تشنجی می‌شود دارو تجویز نمی‌شود، بلکه این موضوع به احتمال بروز حملات بیشتر بستگی دارد.
پزشک هنگام تصمیم‌گیری برای تجویز دارو و نوع آن مسائل مختلفی را در نظر می‌گیرد، از جمله:
- نوع صرع، در صورت شناسایی
- خطر احتمال بروز حملات بیشتر
- سن، جنسیت
- وضعیت سلامت عمومی و سبک زندگی
- عوارض جانبی درمان، ترجیحات و هزینه دارو
بعضی افراد باید چند دارو را امتحان کنند تا داروی مناسب برای کنترل حملات خود را بیابند.
هدف مصرف داروهای ضدصرع
دارو صرع را درمان نمی‌کند، بلکه برای توقف حملات تشنجی به کار می‌رود. برای پیشگیری از حملات، می‌بایست داروها را طبق تجویز مصرف کنید. با این کار، تمام مدت، سطح مؤثری از دارو در بدنتان حفظ می‌شود.
اگر مدت زیادی است که دچار حمله تشنجی نشده‌اید، ممکن است که نیاز باشد نیاز به ادامه درمان را بررسی کنید. ممکن است نیازی نباشد تمام عمر دارو مصرف کنید. بعضی افراد تنها برای مدت محدودی به دارو نیاز دارند. البته، برای توقف مصرف دارو باید با پزشکتان در مورد مزایای و خطرات آن گفتگو کنید. در اینجا، شرایط شخصی شما باید ارزیابی شود و تصمیم در این مورد را می‌بایست کاملاً آگاهانه اتخاذ کنید.
بسیار مهم است که تا زمانی که با پزشکتان درمورد توقف مصرف دارو صحبت نکرده‌اید آن را دقیقاً مطابق تجویز مصرف کنید.
فراموش کردن یا توقف ناگهانی مصرف دارو می‌توانند باعث بروز حملات تشنجی شود که گاهی اوقات شدیدتر از حملات پیش از درمان خواهند بود. هرگونه تغییری در داروها حتماً باید با نظر پزشک معالج انجام شود.
عوارض جانبی و تداخلات داروهای ضدصرع
ممکن است داروها باعث برخی عوارض جانبی ناخواسته شوند. این عوارض می‌توانند بسته به داروی تجویز شده متفاوت باشند.
عوارض جانبی احتمالی می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- خستگی
- گیجی
- تغییر وزن
- اختلالات خلقی
- تاری دید
- راش پوستی
معمولاً، به مرور زمان عوارض جانبی فروکش می‌کنند. گاهی اوقات آن‌ها با کمی تغییر دوز مصرف کاهش می‌یابند. اما اگر عوارض دارو دردسر زیادی ایجاد کردند، ممکن است نیاز باشد داروی متفاوتی مصرف کنید.
اغلب داروهای ضدصرع با سایر داروها و یا داروهای دیگر ضدصرع تداخل پیدا می‌کند. این وضعیت یا باعث کاهش اثربخشی داروهای دیگر، مثل قرص ضدبارداری، می‌شود یا اثر خود داروهای ضدصرع را کم می‌کند و یا حتی آن‌ها را مضر و خطرناک می‌کند. بعضی از داروهای بدون نسخه هم می‌توانند بر داروهای صرع شما تأثیر بگذارند.
این تداخلات بسیار متغیر بوده و گاهی اوقات غیرقابل پیش‌بینی هستند. اگر هرگونه داروی دیگری، از جمله مکمل‌های ویتامین یا داروهای گیاهی، مصرف می‌کنید موضوع را به پزشک و دکتر داروسازتان اطلاع دهید.
مصرف داروهای ضدصرع
برخی نکات کلی درمورد مصرف داروهای ضدصرع:
- مصرف دارو معمولاً با یک دوز پایین شروع شده و با به‌تدریج و با سرعت کم افزایش پیدا می‌کند تا اینکه دارو اثربخش شود، یا شروع به ایجاد عوارض جانبی دردسرساز کند.
- پزشکتان باید تغییر دوز را تجویز کند. خودتان دوز را عوض نکنید.
- اگر از داروی یک شرکت به‌خصوص استفاده می‌کنید از داروی شرکت دیگری استفاده نکنید حتی اگر داروسازتان پیشنهاد کند، خصوصاً اگر دارو حملات تشنجی‌تان را کنترل کرده است. داروهای شرکت‌های مختلف تفاوت‌های جزئی دارند برای همین جایگزینی آن‌ها می‌تواند باعث حمله تشنجی یا بدتر کردن عوارض جانبی شود.
- داروهای ضدصرع را ناگهان قطع نکنید، مگر آنکه پزشکتان دستور دهد.
- معمولاً داروی جدید پیش از کاهش داروی قدیمی یا در طول کاهش آن تجویز می‌شود.
- گاهی اوقات از ترکیبی از داروها استفاده می‌شود.
- سعی کنید حتی یک بار هم مصرف دارو را فراموش نکنید. از پزشکتان بپرسید اگر چنین شد چه باید بکنید.
- پزشکتان عوارض احتمالی دارو را برایتان شرح خواهد داد. مسئول داروخانه نیز می‌تواند اطلاعاتی به شما بدهد.
- اگر عوارض جانبی بروز کرد به پزشکتان اطلاع دهید. اگر عوارض باقی ماند، یا بدتر یا دردسرساز شد می‌توان در دوز یا نوع داروها را تغییر داد.
- اگر در طول مصرف دارو هم دچار حمله تشنجی می‌شوید موضوع را پزشکتان اطلاع دهید.
- از پیش برنامه‌ریزی کنید تا دارویتان پیش از اینکه دارو بخرید تمام نشود.
- ناخوشی، اسهال و استفراغ می‌تواند بر جذب دارو تأثیر داشته باشد. اگر دچار چنین مواردی شدید با پزشکتان مشورت کنید.
- برای زنانی که قصد بچه‌دار شدن دارند ممکن است نیاز به تغییراتی در دارو باشد تا آنکه خطر مصرف دارو برای مادر و نوزاد به حداقل برسد.
درمان صرع با جراحی
برخی افراد علی‌رغم امتحان کردن چندین دارو، باز هم نمی‌توانند به خوبی حمله تشنجی خود را به خوبی کنترل کنند.
گاهی اوقات صرع ناشی از وجود یک ناحیه غیرطبیعی در بافت مغز است. اغلب اگر بتوان این بافت را با جراحی برداشت، حملات به طور چشمگیری کاهش یافته یا حتی متوقف می‌شوند. جراحی جایگزین دارو نیست، بلکه به عنوان گزینه‌ای برای کسانی مطرح می‌شود که دارو از حملات آن‌ها جلوگیری نمی‌کند، خصوصاً مبتلایان به حملات تشنجی با شروع کانونی.
برای مشخص شود جراحی صرع گزینه مناسبی برای شما است می‌بایست چندین آزمایش را انجام دهید. به طور کلی، این آزمایش‌ها باید تأیید کنند که حملات صرع شما همگی از یک محل در مغزتان ناشی شده و اینکه این ناحیه نقشی در عملکردهای مهمی مانند گفتار یا حرکت ندارد. سپس پزشک نتایج احتمالی جراحی را برایتان مطرح می‌کند تا شما بتوانید انتخاب آگاهانه‌ای انجام دهید. تنها درصد کمی از مبتلایان به صرع کاندیداهای مناسبی برای جراحی هستند.
تحریک عصب واگ (VNS)
تحریک کننده عصب واگ یک دستگاه شبیه به ضربان‌ساز است که زیر عضله سمت چپ سینه کاشته می‌شود. این دستگاه الکترودهایی دارد که به عصب واگ در گردن وصل شده و پالس الکتریکی منظمی را ارسال می‌کند. با تحریک عصب واگ، می‌توان پتانسیل مغز برای تولید یا گسترش فعالیت‌های تشنجی غیرعادی را کاهش داد.
معمولاً روش تحریک عصب واگ حملات تشنجی شخص را کاملاً از بین نبرده بلکه باعث می‌شود شخص تشنج‌هایی با تعداد و شدت کمتر داشته و همچنین بتواند دستگاه محرک را برای توقف یا کاهش شدت یک حمله فعال کند، که این می‌تواند کیفیت زندگی او را بهبود دهد. در روش تحریک عصب واگ دستیابی به بهترین تأثیر ممکن ظرف 18 ماه تا 2 سال طول می‌کشد. سایر مزایای این روش عبارتند از بهبود هوشیاری، حافظه، سطح انرژی و خُلق.
این عمل جایگزین دارو نبوده و تنها زمانی انجام می‌شود که دارو اثربخش نباشد. تحریک عصب واگ گزینه مناسبی برای همه نیست. برای آگاهی از مناسب بودن این عمل برای شما با پزشکتان مشورت کنید.
رژیم درمانی برای صرع
رژیم کتوژنیک یکی از درمان‌های شناخته شده و ثابت شده برای صرع بوده و طبق تحقیقات انجام شده، حملات تشنجی در تعداد کمی از کودکان، که صرع‌شان چندان کنترل شده نبود، کاهش داده است. هنگامی که بدن چربی را به عنوان منبعی برای انرژی می‌سوزاند، یک رژیم پرچربی، کم کربوهیدرات و دارای پروتئین کافی، کتون‌ها را تولید می‌کند. این حالت کتوزیس نام داشته و باعث تغییراتی در شیمی بدن می‌شود که می‌تواند به کنترل تشنج‌ها کمک کند.
رژیم کتوژنیک سختگیرانه و چالش‌آفرین بوده و نیازمند تعهد و همت بسیاری از سوی تمامی اعضاء خانواده است. این روش هم مانند سایر درمان‌های صرع دارای عوارضی بوده و می‌بایست تحت نظارت دقیق یک متخصص تغذیه انجام شود. این رژیم اغلب در بیمارستان و تحت نظر پزشک شروع شده و در آنجا و کتون و قند خون بیمار پایش می‌شود. رژیم کتوژنیک اکثراً برای کودکانی استفاده می‌شود که داروهایی زیادی را امتحان کرده اما جوابی نگرفته‌اند.
در سال‌های اخیر گزینه‌های رژیمی گسترش یافته و اکنون «رژیم اصلاح‌شده اتکینز» و رژیم درمانی «شاخص پایین گلیسمیک» را نیز شامل می‌شوند. معمولاً رژیم کتوژنیک برای بزرگسالان تجویز نمی‌شود، اما رژیم اصلاح‌شده اتکینز موفقیت‌هایی در این زمینه داشته. تحقیقات اخیر نشان داده که رژیم اصلاح‌شده اتکینز در تقریباً نیمی از بزرگسالانی که از آن استفاده کرده‌اند نرخ حملات تشنجی را کاهش داده است. در این رژیم برخلاف رژیم کتوژنیک، به بستری در بیمارستان، کم خوری کم کردن وعده‌ها، وزن کردن غذاها، و شمردن کالری‌های مایعات نیازی نیست. بزرگسالان هم درصورت تمایل می‌توانند با این رژیم وزن کم کنند.
اجتناب از محرک‌های حملات صرع
چند عامل عمومی وجود دارد که باعث بروز حملات تشنجی در مبتلایان به صرع می‌شود. این عوامل که به آن‌ها محرک‌های تشنج گفته می‌شود می‌توانند از شخص تا شخص دیگر متفاوت باشند. برای برخی افراد اجتناب از محرک‌ها یا کاهش آن‌ها می‌تواند به کاهش حملات تشنجی کمک کند، البته نمی‌توان از تمامی محرک‌ها اجتناب کرد و حملات می‌توانند بدون هرگونه محرک مشخصی هم بروز کنند.
برخی از محرک‌های شایع حمله تشنجی عبارتند از:
- کمبود خواب
- نخوردن دارو یا تغییرات در داروها
- برخی داروهای به‌خصوص (تجویزی و مخدر)
- الگوها یا نورهای چشمک‌زن
- استرس
- قاعدگی
- ناخوشی (خصوصاً همراه با اسهال یا استفراغ)
- تغییرات شدید در ما و گرمای بیش‌ازحد.
