علائم تشخیصی و درمان صافی کف پا
مقدمه
هر پا از ۳۱ استخوان تشکیل یافته است که توسط ۳۳ مفصل و بیش از ۱۰۰ ماهیچه، رباط و زردپی به هم متصل می‌شوند. نحوه قرارگیری صحیح این اجزاء منجر به ایجاد حالت قوس طبیعی در کف پا میشود. این قوس باید هم محکم باشد تا بتواند وزن بدن را تحمل کند و هم انعطاف‌پذیر باشد تا بتواند خود را با سطوح مختلف وفق دهد.
کف پای صاف عارضه‌ای است که در آن بیماران فاقد قوس های استاندارد در کف پا هستند. قوس های موجود در کف پا نیروهایی که از طرف زمین به بدن اعمال میشود را کاهش داده و اجازه ورود به همه نیروهای وارده را به بدن نمی‌دهند اما در افراد با کف پای صاف میزان زیادی این نیروها به دلیل فقدان قوس پا به سمت بدن اعمال شده و در دراز مدت میتواند منجر به بروز عوارض زنجیره وار در تمام مفاصل بدن خصوصاً ستون فقرات گردد. تداوم صافی کف پا تا دوران بلوغ میتواند منجر به بروز درد کف پا شود. اگر صافی کف پای کودک باعث ایجاد درد شد باید در این مورد با پزشک مشورت کنید.
در عارضه صافی کف پا، که در علم پزشکی با اصطلاح “پس پلانوس” نیز از آن یاد میشود، قوس ملایم بخش داخلی کف پا، دقیقاً در مقابل پاشنه، از بین می‌رود. اگر این قوس تنها در زمان ایستادن از بین برود و هنگام بلند شدن کف پا از زمین دوباره ایجاد شود، به آن عارضه صافی انعطاف‌پذیر یا می گویند. اما چنانچه کف پا در هر دو حالت، ایستاده و بلند شده از زمین، صاف باشد، به آن عارضه کف پای صاف سخت می گویند. شیوع این نوع از عارضه کف پای صاف بسیار اندک بوده و حدود شش درصد است و نسبت به کف پای صاف منعطف قابلیت بهبود کمتری دارد و به حرکات اصلاحی پاسخ نمی دهد و نیاز به روش های دیگر از جمله گچ گیری است.
صافی کف پا در میان کودکان خردسال (نوزادان و کودکان نوپا) شایع است و در صورتی که تکامل کف پای کودک نرمال باشد نیاز به درمان نخواهد بود زیرا عموماً این عارضه با رشد کودک خود به خود اصلاح میشود. البته، گاهی اوقات این عارضه خود به خود بهبود نمی‌یابد و نیاز به درمان دارد. درمان صافی کف پا با فیزیوتراپی، ورزش و استفاده از کفی و کفش مناسب است که در ادامه به آن اشاره می شود.
علل صافی کف پا
مشکل صافی کف پا، به دو علت ارثی و اکتسابی ایجاد می شود. در نوع ارثی و مادرزادی آن نرمی مفصل یا ligament laxity در ناحیه کف پا سبب میشود که قوس کف پا در هنگام ایستادن بر روی پا از بین رود؛ همچنین تشکیل نشدن کامل یک یا دو استخوان در ناحیه مچ و کف پا و یا چسبیدن آنها به یکدیگر به صورت مادرزادی نیز در تشکیل نشدن قوس کف پا مؤثر است. در اینگونه مواردکف پای صاف با انجام جراحی درمان میشود.
در موارد اکتسابی با گذشت زمان قوس کف پا از بین می‌رود. بتدریج و با افزایش سن، رباط پشتی استخوان درشت نی پا که در داخل مچ پا قرار دارد و جزء اصلی در حمایت از قوس پا به حساب می‌آید، دچار فرسودگی میشود. وجود بار بیش از حد بر این رباط سبب بروز التهاب در آن شده و منجر به فرسودگیش آن میشود. به تدریج که این رباط دچار تخریب میشود، اثر حمایتی آن بر قوس پا نیز برداشته شده و قوس کف پا بتدریج از بین می‌رود.
وجود فشارهای مداوم بر روی پا: یکی از انواع فشارها، استفاده دراز مدت از کفش‌های پاشنه بلند است که میتواند برروی زردپی آشیل(زردپی اصلی پشت پاشنه) اثر سوء گذاشته و فرایند مکانیکی طبیعی مچ را دچار اختلال کند. گاهی اوقات عملکرد جبرانی رباط خلفی استخوان درشت‌نی نیز مزید بر علت شده و سبب از بین رفتن فزآینده قوس کف پا میشود.
صافی کف پا ممکن است به علت های متفاوتی ایجاد شود. شایع ترین علت صافی کف پا در افراد شامل:
- وراثت
- چاقی
- آسیب‌ها و ضربات مختلف به پا یا مچ پا
- التهاب مفصلی روماتیسمی
- دیابت
- شکستگی و یا دررفتگی
- بعضی ار بیماری ها نظیر آرتریت روماتوئید
- مشکلات عصبی
- افزایش سن
- بارداری
علائم
اگر از پهلو به پای فردی که ایستاده نگاه کنید در قسمت داخلی پا قوسی وجود دارد که به آن قوس طولی داخلی می گویند. در افراد با صافی کف پا هنگامی که می استند این قوس از بین می رود و یا کاهش می یابد که به این حالت صافی کف پا می گویند. اگر از پشت به پای فرد در حال ایستاده نگاه کنیم فردی که کف پایش صاف است پاشنه با کمی خمش بسمت داخل دیده میشود. سایر علائم و نشانه‌های این اختلال شامل خمیدگی کفش یا پاشنه کفش به سمت داخل، درد در اندام تحتانی، درد در قسمت مچ پا، ایجاد تورم در قسمت داخل مچ پا، درد مچ پا, خستگی زودرس و درد در کمر می‌باشد. کف پای صاف در دراز مدت میتواند منجر به بروز عوارضی نظیر خارپاشنه، زانو درد، کمردرد و سردرد شود.
تشخیص
صافی كف پا همیشه علائمی دارد. این علائم عبارتند از: صافی یك طرفه یا دوطرفه پا، ساییدگی كفشها به سمت داخل، درد ناحیه تحتانی پاها، درد ناحیه داخل قوزك پا، تورم قسمت داخلی قوزك و پا درد.
در تشخیص صافی كف پا، متخصص ابتدا پا و قوزك پا را بررسی كرده و وضعیت آن ها را در زمان ایستادن و راه رفتن فرد مورد بررسی قرار می دهد. حتی چگونگی راه رفتن فرد و میزان حركت پا را در نظر گرفته می شود. چون گاهی صافی كف پا مرتبط با مشكلات مربوط به قسمت بالایی پا است. در معاینات ممكن است زانو و حتی ران‌ها مورد ارزیابی قرار گیرند. اغلب اشعه ایكس در تعیین شدت این نقص موثر است. گاهی هم آزمایشاتMRI ، سی‌تی‌اسكن و آزمایش‌های خون توسط پزشك توصیه میشود.
برای تشخيص اینکه فردی دارای صافي كف پا است می‌توانيم از چند روش استفاده كنيم
روش اول: ساده ترين کار، این است که كف پا را با آب خيس كنيد و سپس روي يك سطح صاف بايستيد. اثری كه از پا روی سطح باقي مي ماند، هر چه كامل‌‌تر باشد، نشان دهنده صاف تر بودن كف پا است. و اگر روی جای پای باقی مانده، در جلوي پا و قسمت میانی پا خطی افقی رسم كنيم، چنانچه پهنای اين خط برابر با جلوی پا باشد، كف پا صاف بوده و اگر خط كشيده شده نصف پهنای جلوی پا باشد، آنگاه قوس كف پا طبيعی است و چنانچه قوس كف پا زياد باشد، پهنای قسمت میانی پا کمتر از نصف قسمت جلویی پا خواهد بود.
روش دوم: همان طور كه قبلا هم اشاره كردیم، از كفش ها نیز می توان به صافی كف پا پی برد. كفشها را روی میزی صاف قرار دهید و از پشت به آن ها نگاه كنید. كف پای صاف باعث خوردگی قسمت داخلی پاشنه پا میشود. صافی كف پا همچنین باعث میشود قسمت بالایی كفش به سمت داخل پاشنه خمیده شود.
روش سوم: امروزه با پیشرفت علم، روش دقیقی جایگزین روش‌های معمول تهیه اثر پا شده که موسوم است به اسکن کف پا. اسکن کف پا دارای صفحه ای است که بیمار روی آن می‌ایستد و خود این دستگاه بر اساس فشاری که پا بر صفحه حساس آن وارد کرده است، میتواند اثر پای بیمار و نیز میزان صاف بودن کف پا را تعیین کند. در واقع نه تنها می توان از این اسکن برای تشخیص استفاده کرد بلکه به دلیل کم هزینه بودن آن می‌توان برای غربالگری صافی کف پا سود جست. هر فرد می تواند با مراجعه به مراکز تخصصی و انجام این اسکن از اولین لحظه شروع صاف شدن کف پایش مطلع شود.
درمان
درمان صافی کف پا یا کاهش قوس بستگی به شدت و علت آن دارد. وقتی پا قوس لازم را نداشته باشد، فشار زیادی به استخوان های پا وارد می شود و این فشار به مچ پا، زانو و کمر منتقل میشود. در صورتی که صافی کف پا درمان نشود، به مرور زمان و با افزایش سن مسائل دیگری مانند آرتروز هم برای شان پیش می‌آید. کسی که کف پایش صاف است حتماً باید به فکر درمان باشد چون این مشکل ممکن است به علت انحنای مچ پا یا انحنای زانو یا حتی چرخش لگن ایجاد شده باشد که میتواند فرد را دچار دردهای پراکنده عضلانی ـ اسکلتی کند. تحقیقات نشان می‌دهد که %95 افرادی که نیاز به تعویض کامل مفصل زانو پیدا می کنند و %90 بیمارانی که تحت عمل جراحی تعویض کامل مفصل ران قرار می‌گیرند دچار صافی کف پا بوده‌اند. معمولا بیمارانی که کف پای صاف دارند و درمان لازم را انجام نمی دهند، کمردرد می‌گیرند.
- کاهش وزن برای بیمارانی که اضافه وزن دارند حتما توصیه میشود.
- کفش طبی یا کفی طبی برای دختران تا ۱۴ سالگی و برای پسرها تا ۱۶سالگی کاربرد دارد. بعد از این سنین باید درمان های دیگری را مدنظر قرار دهیم.
- ماساژ کف پا با استفاده از یک بطری که روی زمین قرار گرفته می تواند مفید باشد.
- انجام برخی ورزش‌های کششی برای کاهش درد ناحیه پا و قوزک پا و نیز تقویت عضلات قوس کف پا مفید است.
ورزش‌های معمول برای درمان صافی کف پا
- شنا روی دیوار برای کشش تاندون آشیل: این تمرین را ابتدا با زانوی صاف و سپس با زانوی خمیده انجام دهید تا هر دو قسمت تاندون آشیل تحت کشش قرار گیرند. این تمرین را ۲ بار در روز انجام دهید. در حالت اول (زانوی صاف) روبروی دیوار بایستید و کف دست ها را مقابل شانه روی دیوار قرار دهید به گونه ای که یک پایتان جلوی دیگری قرار گیرد. پای جلویی باید حدود 15 سانتی متر از دیوار فاصله داشته باشد. زانوی جلو را فقط کمی خم کنید، زانوی عقب را صاف نگه دارید و با کف دست ها به دیوار تکیه کنید تا در ساق پای عقب کشش احساس کنید. 20 ثانیه در این حالت بمانید. این تمرین را 3 مرتبه برای هر پا تکرار کنید.
- کشش تاندون آشیل و فاشیای کف پا: اولین کاری که در آغاز صبح انجام می‌دهید می تواند این تمرین باشد. یک باند الاستیک یا یک حوله را دور قسمت برجسته پا (سینه پا) که کمی پایین‌تر از انگشتان است قرار دهید، زانو را مستقیم نگه دارید و پنجه پا را به سمت ساق پا بکشید و این حالت را به مدت 20 ثانیه حفظ کنید. این تمرین را ۳ مرتبه برای هر پا تکرار کنید.
- جمع کردن حوله یا پارچه با انگشتان پا: این حرکت باعث تقویت عضلات خم کننده انگشتان میشود. یک حوله را صاف پهن کنید، پا را روی آن بگذارید. حال با انگشتان حوله را به زیر پا جمع کنید. این تمرین را ۲ بار در روز و هر بار 5 تا 10بار تکرار کنید.
- کشش تاندون آشیل و فاشیای کف پا با پله: اگر این حرکت را روی پله ها انجام می‌دهید برای حفظ تعادل بیشتر، نرده پله‌ها را بگیرید. با پنجه پا روی پله اول بایستید و پاها را کمی از هم باز نگه دارید. طوری بایستید که پاشنه‌ها بیرون قرار بگیرند. زانوها را مستقیم نگه دارید و کمی پاشنه‌ها را پایین بیاورید تا کششی در ساق پا حس کنید.
- میله‌ای را زیر پای خود قرار دهید و آن را بغلتانید. این تمرین را ۲ بار در روز و هر بار 5 تا 10بار تکرار کنید.
- روی لبه خارجی پاها راه بروید.
اگر درد یا آسیب شدید باشد، جراحی نیز میتواند به عنوان روش درمانی پیشنهاد گردد. هر چه در سنین کمتر به فکر درمان یا اصلاح صافی کف پا باشید، بیشتر از عوارض بعدی پیشگیری خواهد شد. به علاوه، در تمام موارد مراجعه به پزشک متخصص برای تشخیص دقیق و درمان ضروری است.
نام نویسنده: فرناز محسنی