زانوی ضربدری (ژنووالگوم یا پای ضربدری) عارضه‌ای است که در آن ران‌ها به سمت داخل زاویه پیدا می‌کنند و زانوها با یکدیگر تماس می‌یابند در حالی که قوزک‌ها از هم دور می‌شوند.(شکل زیر روند رشد طبیعی زاویه زانو را نشان می دهد)
روند رشد طبیعی زانو به شکل پرانتزی و ضربدری
اگرچه در بسیاری از کودکانی که مشکل پزشکی دیگری ندارند، بدشکلی زانوی ضربدری یک عارضه گذرا است، اما در بعضی افراد این عارضه ناشی از یک اختلال ارثی یا ژنتیکی و یا یک بیماری متابولیک استخوان بوده و در آن‌ها باقی می‌ماند یا حتی پیشرفت می‌کند. الگوی عمومی راه رفتن در افراد مبتلا به این عارضه به صورت یک حرکت دورانی است، به این معنی که فرد باید در هنگام راه رفتن هر کدام از پاهای خود را به بیرون بچرخاند تا بتواند بدون برخورد پای تکیه‌گاه به پای متحرک قدم بردارد.در اینجا، نه تنها مکانیک راه رفتن به هم می‌خورد، بلکه به دلیل وجود بدشکلی زاویه‌ای قابل توجهی که رخ داده است، درد پشت و میانه زانو نیز در میان مبتلایان به این عارضه ایجاد می شود. این علائم، نشان می‌دهند که زانو ضربدری باعث می‌شود فشارهای آسیب زایی بر زانو و مکانیسم اکستانسور پاتلوفمورال آن وارد می‌شود.زانوی ضربدری عارضه شایعی در میان کودکان است و تقریباً در تمام موارد، بخشی طبیعی از فرایند رشد کودک است. زیرا به دلیل وضعیت قرارگیری نوزادان در رحم، اکثر آن‌ها با پاهای پرانتزی به دنیا می‌آیند و تقریباً تا 2 یا 3 سالگی به این شکل باقی می‌مانند. پس از آن نیز، پاهایشان به طرف داخل می‌چرخد و ظاهری شبیه به زانوی ضربدری به خود می‌گیرند که این مرحله هم تا سن 7 یا 8 سالگی طول می‌کشد. عموماً در این سنین پاها راستای طبیعی خود را به دست می‌آورند. در موارد نادری، بروز دیرتر عارضه زانو ضربدری (در حدود 6 سالگی) می‌تواند نشانه‌ای از وجود یک بیمار زمینه‌ای استخوان باشد.
فیلم درمان غیر جراحی و ورزش درمانی در زانو ضربدری و پرانتزی
علائم و نشانه ها
اغلب زانو ضربدری با بدشکلی صافی کف پا در ارتباط است. وقتی عارضه زانوی ضربدری شدید باشد مفاصل مچ پا (مفصل ساب‌تالار ) مجبور می‌شوند که به سمت بیرون بچرخند. این وضعیت باعث می‌شود که کشش و فشار شدیدی به رباط‌ها، تاندون‌ها و بافت نرم موجود در ناحیه قوس داخلی وارد شود. کودکانی که عارضه‌های پای ضربدری و صافی کف پای آن‌ها شدید است خیلی بد می‌دوند و در کل اندام‌های آن‌ها نسبت به همسالانشان هماهنگی خیلی پایینی دارند. فعالیت بدنی خیلی زود آن‌ها را خسته می‌کند و نمی‌توانند به اندازه همسالانشان در فعالیت‌های ورزشی شرکت کنند. وجود مشکلات زانو در کودکان مبتلا به زانو ضربدری بسیار شایع است. هم‌محور نبودن مفصل پاتلوفمورال، که در میان این کودکان شایع است، باعث می‌شود که نتوانند تعادل خود را حفظ کنند. حرکت غیرطبیعی کشکک زانو در شیارش، آن را مستعد عارضه‌های نرم شدن غضروف و نیمه دررفتگی کشکک می‌کند. شدید بودن عارضه زانوی ضربدری همچنین باعث فشار بیش از حد به طرف داخلی استخوان ران و استخوان ساق می‌شود (یا سندروم استرسی در سطح داخلی ساق ) که عموماً به آن درد ساق گفته می‌شود.
چرا احساس درد می‌کنم؟
درد به وجود آمده در این عارضه حاصل نیروهایی است که بر مفاصل تیبیوفمورال و پاتلوفمورال فشار می‌آورند. مبتلایان به زانوی ضربدری اغلب در طرف بیرونی زانویشان احساس درد می‌کنند، که دلیل آن افزایش فشردگی در کمپارتمان جانبی استخوان‌های ران و ساق، یا سفت بودن نوار ایلیوتیبیال است که بر روی سمت بیرونی استخوان ران کشیده شده و تا کشکک و بالای درشت نی ادامه دارد می‌شود. درد پشت زانو نیز ناشی از قرار نگرفتن کشکک در جای صحیح خود بر روی شیار انتهای استخوان ران است، که این وضعیت نیز معمولاً به دلیل زاویه گرفتن بیش از حد استخوان ران به سمت داخل در هنگام تحمل وزن رخ می‌دهد.
نحوه ارزیابی زانوی ضربدری
برای این کار فاصله بین دو قوزک داخلی پاها (فاصله اينترمالئولار) اندازه‌گیری می‌شود. در یک سالگی، بین دو زانو تقریباً فاصله‌ای وجود ندارد، در حالی که فاصله بین دو قوزک داخلی تقریباً 2 سانتی‌متر است. تا سن 3 تا 4 سالگی اندازه آن به حدود 4 سانتی‌متر می‌رسد، البته اندازه آن تا زمان بلوغ کمی کمتر می‌شود. همچنین گاهی اوقات از تمام اندام تحتانی عکس رادیولوژی گرفته شده و زاویه ایجاد شده بین استخوان ران و استخوان ساق ارزیابی می‌شود. در زمان تولد، این زاویه به حدی است که باعث می‌شود پاها ظاهری پرانتزی داشته باشند.
با رسیدن به حدود 2 سالگی، این زاویه تقریباً به حد خنثی (یعنی صفر درجه) نزدیک می‌شود. کمتر از 8 سانتی‌متر فاصله میان دو قوزک داخلی کودکان 2 تا 11 را می‌توان طبیعی محسوب کرد.
راه ها و روش های درمان
اگر زانوی ضربدری کودک تا حدود سنین 6 یا 7 سالگی صاف نشوند، باید برای درمان پای ضربدری به پزشک مراجعه کرد.درمان پا ضربدری در سنین پایین‌تر، با روش‌های درمانی غیر جراحی امکان‌پذیر است . اما با بالا رفتن سن کودک احتمال پاسخ‌دهی به درمان زانوی ضربدری رفته رفته کاهش می‌یابد . لازم است والدین در صورت مشاهده علائم پای ضربدری در کودک خود به پزشک متخصص مراجعه نموده و پس از دریافت برنامه درمان زانوی پرانتزی از سوی تیم پزشکی و دریافت راهکارهای درمانی نسبت به اصلاح زانو ضربدری کودک خود اقدام کنند.
زانو بند
برای بازیابی راستای پاها، استفاده از بریس زانو ضربدری و اسپلینت در هنگام شب توصیه می‌شود. این بریس‌ها خصوصاً برای افرادی مناسب هستند که سابقه خانوادگی ابتلا به زانوی ضربدری را دارند. وظیفه یک بریس متصل به کفش که شب‌ها از آن استفاده می‌شود، هل دادن زانو به بالا برای قرار دادن آن در وضعیت صحیحش است. گاهی اوقات نیاز است که این بریس‌ها با قالبگیری از پای خود بیمار ساخته شوند.
فیزیوتراپی و ورزش
پزشک متخصص یا فیزیوتراپ می‌توانند برنامه تمرینی مخصوصی و ورزش پا ضربدری را برای اصلاح وضعیت ضربدری پاها در کودکان طراحی کنند.
یک فیزیوتراپ می‌تواند برای کمک به تقویت عضلات ضعیفتان یک برنامه تمرینی به شما ارائه دهد. با تمرکز بر عضلاتی که نیاز به تقویت دارند، بدن خود را در مسیر امنی جهت به دست آوردن سلامتی قرار خواهید داد، و خواهید توانست خود را برای تمامی انواع چالش‌های ورزشی پرورش داده و احتمال آسیب‌دیدگی‌تان را کم کنید.
انجام حرکات کششی نیز یکی از بخش‌های مهم درمان پا ضربدری است. وقتی مفصلی از بدو تولد در وضعیت خارج از محور باشد ، ساختارهای به خصوصی از پا کوتاه و سفت می‌شوند. سفتی مفاصل و عضلات، تمرین دادن و تقویت کردن ناحیه درگیر را دشوار می‌کند. فیزیوتراپ وضعیت زانویتان را ارزیابی می‌کند تا مطمئن شود که کدام ساختارها سفت هستند و بر این اساس یک برنامه کششی مناسب به شما بدهد.
تمرین های تقویتی
تقویت عضلات اطراف لگن و ران به اصلاح زانوی ضربدری کمک می‌کند.
پلانک از پهلو با زانوی صاف
روی پهلوی چپتان دراز بکشید، و ساعدتان را کاملاً روی زمین قرار دهید. پاهایتان را روی یکدیگر قرار دهید؛ دست راستتان را هم روی لگنتان بگذارید. ناحیه باسنتان را بالا ببرید به طوری که از شانه‌ها تا مچ پاهایتان در یک خط مستقیم قرار گیرد. پای راستتان را تا جایی که ممکن است بالا ببرید، سپس به آرامی آن را پایین بیاورید. این حرکت را برای هر طرف 10 بار تکرار کنید.
قدم گذاشتن روی بلندی از پهلو
بین دو نیمکت که در کنار هم قرار گرفته‌اند بایستید. با پای راستتان روی نیمکت سمت راست قدم بگذارید، به طوری که پای چپتان در هوا آویزان بماند. پایتان را دوباره روی زمین بگذارید، و این حرکت را با پای چپتان تکرار کنید. این حرکت را به تناوب برای هر پا 10 بار تکرار کنید.
دور کردن پا از بدن در حال ایستاده
یک باند کشی را به یک جسم ثابت مثل پایه یک صندلی ببندید. سر دیگر باند را محکم دور ساق پایتان قرار دهید. پایتان را از کنار بالا بیاورید و آن را تا حد ممکن از بدنتان دور کنید و سپس پایین بیاورید. این حرکت را 10 بار برای هر پا تکرار کنید.
اسکات
یک باند کشی بدنسازی را دور ران‌هایتان حلقه کنید، به طوری که تا بالای زانوهایتان را بپوشاند. پاهایتان را کمی بیشتر از عرض شانه باز کنید. سپس پاهایتان را کمی به بیرون حرکت دهید تا در باند نیروی مقاومت ایجاد شود. مقاومت ایجاد شده را حفظ کنید و در همان حال بدنتان را به حالت اسکات پایین بیاورید، تا حدی که ران‌هایتان با زمین موازی شوند. به وضعیت ایستاده برگردید و این حرکت را 10 بار تکرار کنید.
سه روز غیرمتوالیِ هفته (برای مثال شنبه، دوشنبه، چهارشنبه) هر کدام از این تمرین‌ها را روزی سه ست برای هر زانو انجام دهید. وقتی قوی‌تر شدید می‌توانید از یک باند کشی محکم‌تر استفاده کرده و تعداد تکرارها و ست‌ها را بیشتر کنید. اگر سریعاً نتیجه نگرفتید، ناامید نشوید و تمرینات را ادامه دهید. ممکن است برای مشاهده تفاوت قابل توجهی در وضعیتتان نیاز باشد که تا شش ماه به طور منظم تمرینات را ادامه دهید.
کفی طبی
کودکان مبتلا به زانو ضربدری می‌توانند کفش‌هایی با بالابرنده پاشنه یا تکیه‌گاه قوس بپوشند؛ این دو وسیله یا در داخل کفش قرار می‌گیرند و یا در زیر کفش. در این کفش‌های مخصوص گوه‌هایی تعبیه شده که با صاف کردن مچ پا، وضعیت پاها را اصلاح می‌کنند. در برخی موارد می‌توان در این کفش‌ها از پد قوس کف پا، که آن هم کار اصلاح وضعیت قرارگیری استخوان‌های پا نسبت به یکدیگر را انجام می‌دهد استفاده کرد.
کفی‌های تهیه شده از قالب پای مبتلایان به عارضه پا ضربدری، کفی‌هایی هستند که به اصلاح حرکت غیرطبیعی مچ پا و توزیع وزن قرار گرفته بر روی مچ پاهای این بیماران کمک می‌کنند، خصوصاً در مواردی که کف پا، از ناحیه پایین قوزک یا مفصل ساب‌تالار (جایی که تالوس و کالکانه به هم می‌رسند)، شدیداً به بیرون چرخیده است (کف پای افراد مبتلا به زانوی ضربدری تا حد زیادی به بیرون می‌چرخد). این کفی‌ها باعث ثبات مچ پا می‌شوند و مواردی از عدم تعادل که می‌توانند باعث آسیب شوند را اصلاح می‌کنند، که این باعث می‌شود عضلات و استخوان‌بندی پای کودک هماهنگ‌تر شوند.
عمل جراحی
اگر زانو ضربدری خود به خود خوب نشوند، ممکن است انجام عمل جراحی را توصیه کنیم. پزشک، بسته به سن کودک، شدت و علت پای ضربدری، یکی از عمل‌های جراحی زیر را برای اصلاح حالت ضربدری زانوها پیشنهاد خواهند کرد:
- عمل جراحی رشد هدایت شده : این عمل سرعت رشد استخوان در طرف داخلی زانو را کم می‌کند. عموماً، از آن تنها برای کودکانی استفاده می‌شود که هنوز در حال رشد هستند.
- عمل جراحی اُستئوتومی: در عمل جراحی استئوتومی استخوان‌ها بریده شده و در وضعیتی مناسب دوباره در کنار یکدیگر قرار داده می‌شوند. این کار به توزیع متعادل‌تر وزن در ناحیه زانو کمک می‌کند.
در کلینیک تخصصی پروفسور فروغ اولویت اول تشخیص به موقع علت زانو ضربدری و پرانتزی است.انجام درمان مناسب در زمان مناسب بسار مهم است.از دست دادن زمان گاهی بسیار مشکل ساز است . تلفن رزرو نوبت 66572220
