اختلال گفتار و زبان نقصی است که به موجب آن فرد نمی‌تواند واژگان مناسب را به راحتی انتخاب کند و جملاتی بامعنی را بیان کند. همچنین بیمار به سهولت متوجه گفته‌های دیگران نمی‌شود. ممکن است کودک گفتار دیگران را نتواند درک کند، افکار خود را نتواند در قالب واژگان بیان کند یا دچار هر دو اختلال باشد. گنجینه لغات کودک دچار اختلالات گفتار و زبان بسیار محدود است، کودک فقط واژگان پایه را بلد است و بنابراین جملاتی کوتاه و ناقص را تولید می‌کند که از نظر دستوری نیز بدون اشتباه نیست. درحالی که هم‌سن و سالان به راحتی با هم صحبت می‌کنند و برای هم داستان و لطیفه تعریف می‌کنند، کودک دچار اختلال زبان نمی‌تواند مکالمات را به خوبی دنبال کند و متوجه جنبه طنزآمیز لطیفه نمی‌شود. همچنین کودک جملاتی دوکلمه‌ای را به زبان می‌آورد و از پاسخ دادن به سوالات ساده درمی‌ماند. نخستین گام موثر برای والدین این گروه از کودکان کسب اطلاعات بیشتر درباره اختلالات گفتار و زبان کودکان است. به این منظور در این مقاله اختلال‌های زبان را به اختصار توضیح می‌دهیم و راهکارهایی را برای کمک به کودکان دچار این اختلال‌ها بیان می‌کنیم.
انواع اختلال زبان
سه نوع اختلال زبان وجود دارد:
- اختلال زبان دریافتی: کودک به خوبی متوجه صحبت‌های دیگران نمی‌شود.
- اختلال زبان بیانی: کودک نمی‌تواند افکار و اندیشه‌های خود را به روشنی به زبان بیاورد.
- اختلال زبانی مختلط دریافتی بیانی: کودک هم در درک گفتار دیگران و هم در صحبت کردن مشکل دارد.
اختلالات گفتار و تکلم کودکان ممکن است اکتسابی یا رشدی باشد. اختلال زبان اکتسابی، مانند زبان پریشی، پس از آسیب دیدگی یا ابتلا به بیماری عصبی، مانند سکته مغزی یا آسیب دیدن سر، بروز می‌یابد. اختلال زبانی رشدی در میان کودکان شایع‌تر از نوع اکتسابی است. کودکان دچار اختلال‌های زبانی رشدی غالباً دیرتر از هم‌سن و سالان خود شروع به حرف زدن می‌کنند. این تاخیر ارتباطی به میزان هوش کودک ندارد. در واقع کودکان دچار اختلال‌های زبان رشدی معمولاً از بهره هوشی متوسط یا بالاتر برخوردار هستند. کودک معمولاً قبل از 4 سالگی در مهارت‌های دریافتی و اکتسابی به مشکل برمی‌خورد.
علل
متخصصین از علت بروز اختلالات گفتار و زبان کودکان آگاه نیستند. در پژوهشی که با محوریت طیف وسیع‌تری از نقص‌های زبان و گفتار (SLI) انجام شده است، که اختلال‌های زبان و گفتار را نیز دربرمی‌گیرد، علل احتمالی مختلفی برای SLI پیشنهاد شده است:
- ژنتیک و وراثت: 40 ـ 20 درصد از کودکان با سابقه خانوادگی نقص زبان و گفتار دچار این نوع اختلالات گفتاری اطفال می‌شوند، حال آن که درصد شیوع اختلال زبان در میان کودکان بدون سابقه خانوادگی SLI حدود 4 درصد است.
- تغذیه مادر در دوران بارداری: پژوهش نشان داده است که فرزندان مادرانی که در دوران بارداری مکمل‌های فولیک اسید مصرف می‌کنند، کمتر دچار مشکلات زبانی شدید می‌شوند.
- ابتلا به دیگر عارضه‌ها: اختلال طیف اوتیسم، سندرم داون، ناتوانی‌های ذهنی و زایمان زدورس نیز باعث اختلال‌های زبانی می‌شود.
علائم اختلالات گفتار و زبان در کودکان
مشکل در برقراری ارتباط شفاهی شایع‌ترین نشانه اختلال‌های زبان است. کودکان دچار اختلال زبان دریافتی متوجه صحبت‌های دیگران نمی‌شوند. همچنین کودک نمی‌تواند دستورهای ساده را انجام دهد و اطلاعات شنیده شده را سازمان‌دهی کند. تشخیص اختلال‌های دریافتی در خردسالان دشوار است.
تشخیص زودهنگام اختلال‌های زبانی بیانی آسان‌تر است، چون کودک دیر زبان باز می‌کند و نمی‌تواند تا دو سالگی صحبت کند. شاید کودک بتواند در سه سالگی حرف بزند، اما درک گفته‌های او سخت است و مشکل گفتاری تا زمان پیش‌دبستانی ادامه دارد. برای مثال برخی کودکان داستانی را که برایشان تعریف می‌شود، متوجه می‌شوند، اما نمی‌توانند آن را دوباره حتی به زبانی ساده تعریف کنند. دیگر نشانه‌های اختلال زبان بیانی عبارت است از:
- گنجینه واژگان محدود در مقایسه با کودکان هم‌سن
- کودک مرتب می‌گوید اوم و واژگان معمول را با واژگانی مانند چیز جایگزین می‌کند.
- کودک نمی‌تواند واژگان جدید را به راحتی یاد بگیرد.
- واژگان اصلی را جا می‌اندازد و زمان افعال را با هم اشتباه می‌گیرد.
- هنگام صحبت کردن عبارات خاصی را بارها و بارها تکرار می‌کند.
- ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران او را کلافه می‌کند.
- کودک زیاد یا مرتب حرف نمی‌زند، اما متوجه منظور دیگران می‌شود.
- کودک می‌تواند آواها و واژگان را تلفظ کند، اما جملاتش غالباً بی‌معنی نیست.
- کودک ساختارهای دستوری محدودی را هنگام حرف زدن استفاده می‌کند.
عوارض
اختلال‌های زبان و مشکل در حرف زدن در کودکان عوارض گوناگونی را از منظر اجتماعی و آموزشی به دنبال دارد که متداول‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- درک گفتار دیگران و بیان افکار روشی است که کودک با دیگران ارتباط برقرار می‌کند. کودکی که نمی‌تواند ارتباطی موثر را با اطرافیان برقرار کند، در دوستیابی نیز به مشکل برمی‌خورد و منزوی و خجالتی می‌شود. همچنین کودک مورد آزار و اذیت هم‌سن و سالان زورگوی خود قرار می‌گیرد یا بالعکس چون نمی‌تواند مشکلاتش را به زبان بیاورد، رفتاری خشونت‌آمیز نشان می‌دهد.
- پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کودکان دچار اختلال‌های زبانی در خواندن نیز به مشکل برمی‌خورند. همچنین برخی کودکان به دلیل دایره واژگان محدود و دشواری در یادگیری دستور زبان از نظر نگارش نیز مشکل دارند.
تشخیص
بسیاری از کودکانی که دیر زبان باز می‌کنند، مشکل خاصی ندارند و خودشان به تدریج به هم‌سن و سالانشان می‌رسند. بااین حال اکثر کارشناسان به والدین توصیه می‌کنند که اگر نگران رشد زبان فرزندشان هستند، حتماً به متخصص مراجعه کنند. بنابراین اگر فکر می‌کنید فرزندتان از برنامه عقب است، با متخصص اطفال مشورت کنید.
نشانه‌های تاخیر در زبان دریافتی عبارت است از:
- کودک در 15 ماهگی به افراد یا اشیاء نام برده شده توسط والدین نگاه نمی‌کند یا اشاره نمی‌کند.
- کودک در 18 ماهگی دستورات ساده‌ای مانند ژاکتت را بردار را متوجه نمی‌شود.
- کودک در 24 ماهگی نمی‌تواند به عکس یا بخش نام برده شده از بدن خود اشاره کند.
- کودک سی ماهه با صدای بلند یا با سر تکان دادن جواب نمی‌دهد و سوال نمی‌پرسد.
- کودک در 36 ماهگی دستورات دو مرحله‌ای را متوجه نمی‌شود و واژگان کنشی را درک نمی‌کند.
نشانه‌های اختلال زبان بیانی عبارت است از:
- کودک در 15 ماهگی از سه واژه استفاده نمی‌کند.
- در 18 ماهگی ماما، بابا یا نام‌های دیگر را صدا نمی‌زند.
- در 24 ماهگی از حداقل 25 کلمه استفاده نمی‌کند.
- در 30 ماهگی از عبارات دو کلمه‌ای، برای مثال عبارت شامل اسم و فعل، استفاده نمی‌کند.
- در 36 ماهگی، دایره واژگانی با حداقل 200 لغت ندارد، وقتی چیزی می‌خواهد، نام آن را نمی‌گوید، سوال‌های دیگران را دقیقاً تکرار می‌کند و جواب نمی‌دهد، به نظر می‌آید که بعضی از مهارت‌های زبانی را فراموش کرده است یا این که جملات کامل تولید نمی‌کند.
- در 48 ماهگی غالباً لغات را اشتباه به کار می‌برد یا یک لغت مشابه یا مرتبط را به جای لغت صحیح استفاده می‌کند.
درمان اختلالات گفتار و زبان در کودکان
راهکارهای درمان اختلالات گفتار و زبان کودکان شامل موارد زیر می‌شود:
- گفتاردرمانی خصوصی، گفتار درمانگر و کودک به تنهایی با هم تمرین می‌کنند تا کودک لغات بیشتری یاد بگیرد و دستور زبان‍ش بهتر شود. همچنین درمانگر به والدین آموزش می‌دهد که چگونه با فرزندشان در منزل تمرین کنند.
- اگر کودک به دلیل اختلالات زبان دچار ناراحتی‌های عاطفی شده باشد، بهتر است از روانشناس نیز کمک گرفت.
درمان در خانه
والدین می‌توانند از طریق راهکارهای زیر مهارت‌های زبانی فرزندشان را در خانه بهبود دهند.
- تا جایی که می‌توانید با فرزندتان در ارتباط باشید و صحبت کنید: زمانی که فرزندتان هنوز بسیار کوچک است، برایش آواز بخوانید و موسیقی پخش کنید. هنگام رانندگی یا خرید کردن درباره آنچه می‌بینید، با او صحبت کنید. به صحبت‌های فرزندتان گوش دهید. به کودک زمان بدهید تا پاسخ خود را آماده کند، بین حرفش نپرید و جملاتش را کامل نکنید.
- مطالعه را به یک تجربه متقابل تبدیل کنید: درباره عکس‌های کتاب با فرزندتان صحبت کنید، اجازه دهید کودک پایان جدیدی را برای داستان تعریف کند یا داستان را با عروسک تعریف کند. برای فرزندتان کتاب بخوانید و ترانه‌های کودکانه را با او تمرین کنید.
