سکته مغزی میتواند به قدری شدید باشد که باعث فلج موقت یا دائمی شود و حافظه و عملکرد شناختی بیمار را مختل کند. برخی از این عوارض جانبی میتوانند تواناییهای گفتاری و ارتباطی بیماران سکته مغزی را نیز تحت تاثیر قرار دهند. اگرچه ممکن است مواجه شدن با فعالیتهای روزمره بدون توانایی بیان راحت افکار و احساسات برای دیگران ترسناک باشد اما از طریق گفتار درمانی میتوان گفتار بیماران را پس از سکته مغزی تا حدی بازیابی کرد.
این مقاله تمام موارد مربوط به گفتار درمانی برای بیماران سکته مغزی از جمله سکته مغزی، نحوه تاثیر سکته مغزی بر گفتار بیماران و گزینههای گفتار درمانی موجود برای آنها را بررسی میکند. اگر تا به حال از خود پرسیدهاید که گفتار درمانگران چگونه به بیماران سکته مغزی کمک میکنند، به مطالعه این مقاله ادامه دهید تا به پاسخ سوالات خود دست پیدا کنید.
دکتر فروغ بهترین راه ها برای توانبخشی بیمارانی که دچار سکته مغزی شده اند را رائه می کنند.
سکته مغزی چیست؟
سکته یک وضعیت فوری پزشکی است که در آن خونرسانی به بخشی از مغز به صورت جدی کاهش پیدا میکند یا قطع میشود و باعث عدم دسترسی بافت مغز به اکسیژن و مواد مغذی حیاتی میشود. ممکن است پس از قطع دریافت اکسیژن و مواد مغذی، سلولهای مغز در عرض چند دقیقه شروع به مردن کنند. اقدام زود هنگام و درمان سریع برای کاهش آسیب مغزی و سایر عوارض جانبی منفی ناشی از سکته مغزی، بسیار مهم است.
دو نوع اصلی سکته مغزی وجود دارد که باید درباره آنها اطلاع داشته باشید:
- سکته مغزی ایسکمیک: این نوع از سکته مغزی زمانی اتفاق میافتد که خونرسانی در شریانی که خون غنی از اکسیژن را به مغز میرساند، مسدود شده و کاهش شدید جریان خون اتفاق بیفتد. در طول سکته مغزی ایسکمیک ممکن است به دلیل لخته شدن خون، ایجاد رسوبات چربی در عروق خونی یا سایر رسوباتی که با جریان خون به رگهای خونی مغز رسیدهاند، عروق خونی مسدود شده یا تنگ شوند.
- سکته مغزی هموراژیک: این نوع از سکته مغزی هنگامی اتفاق میافتد که یک شریان خونی در مغز پاره شده یا خون از آن نشت کند و سپس بافت مغز را فرا بگیرد. این خون نشت کرده با وارد کردن فشار زیاد به سلولهای مغزی به آنها آسیب میرساند. سکته مغزی هموراژیک خود دو زیر شاخه دارد: یکی خونریزی درون مغزی در نتیجه انفجار شریانهای مغز است که در آن خون بافتهای اطراف را فرا میگیرد و خونریزی درون مغزی نامیده میشود؛ و دیگری خونریزی ساب آراکنوئید (خونریزی زیر عنکبوتیه) است که به خونریزی در فضای بین مغز و بافتهای نازکی که مغز را میپوشانند، گفته میشود.
همراه با سکته مغزی ایسکمیک مشکل دیگری نیز وجود دارد که ایسکمی گذرا نامیده میشود و در آن جریان یافتن خون در مغز برای مدت زمان نسبتاً کوتاهی- معمولاً بیش از ۵ دقیقه- مسدود میشود. از آنجا که انسداد جریان خون برای مدت زمان طولانی وجود ندارد، آسیب وارده به مغز بر اثر حمله ایسکمی گذرا محدود است.
اگر چه سکته مغزی یک وضعیت پزشکی بسیار جدی است اما غیر معمول نیست. سکته مغزی در صورت عدم وجود مراقبت و درمان مناسب میتواند کشنده باشد یا باعث آسیب دائمی به عملکرد منظم بدن شود.
عوارض سکته مغزی
عوارض دراز مدت سکته مغزی بسته به مدت زمانی که جریان خون در مغز مختل شده است و اینکه کدام یک از قسمتهای مغز بیشتر تحت تأثیر قرار گرفتهاند، میتواند شامل ناتوانیهای موقتی یا دائمی باشد. در ادامه برخی از رایجترین عوارض پس از سکته مغزی آورده شده است:
- فلج: سکته مغزی شدید میتواند منجر به فلج یک طرف بدن یا از دست دادن حرکت ماهیچهها در برخی از عضلات شود.
- درد: سکته مغزی میتواند باعث درد، بیحسی یا سایر احساسات غیر طبیعی مانند سوزن سوزن شدن در قسمتهای خاصی از بدن شود.
- از دست دادن حافظه: افرادی که از سکته مغزی جان سالم به در میبرند ممکن است تا حدی با از دست دادن حافظه یا مشکل در شفافیت تفکر، درک مفاهیم، استدلال و تصمیم گیری مواجه باشند.
- تغییرات احساسی: پس از سکته مغزی، کنترل احساسات برای بیمار دشوارتر میشود. ابتلا به افسردگی در بازماندگان سکته امر غیر معمولی نیست.
- مشکل در صحبت کردن: سکته مغزی میتواند ماهیچههای دهان و گلو را تحت تاثیر قرار دهد و صحبت کردن واضح، بلعیدن غذا یا نوشیدن آب را با مشکل مواجه کند. این عوارض جانبی میتوانند باعث دشوارتر شدن صحبت کردن در گفتار خواندن یا نوشتن در افراد شوند.
افزایش آگاهی درباره ماهیت سکته مغزی و نحوه تشخیص آن میتواند در واکنش سریعتر برای کاهش عوارض جانبی سکته به افراد کمک کند. هرگاه فردی به طور ناگهانی در صحبت کردن دچار مشکل میشود یا دچار افتادگی صورت یا مشکل در حرکات دست میشود باید فورا از پزشک کمک بخواهید.
سکته مغزی چگونه میتواند گفتار شما را تحت تاثیر قرار دهد؟
سکته مغزی میتواند در افرادی که از آن جان سالم به در میبرند، تاثیر مهمی بر توانایی برقراری ارتباط واضح داشته باشد؛ به ویژه اگر سکته مغزی نیمکره چپ مغز که مرکز زبان در آن قرار دارد را تحت تاثیر قرار دهد. مشکلات ارتباطی دقیق بیمار به این بستگی دارد که سکته مغزی کدام قسمت از مغز او را تحت تاثیر قرار داده باشد و چقدر از این ناحیه آسیب دیده باشد.
سکته مغزی از سه طریق میتواند گفتار را تحت تاثیر قرار دهد که شامل آفازی، دیس آرتریا و دیسپراکسی است.
آفازی
آفازی یا زبان پریشی، شایعترین اختلال زبانی است که سکته مغزی ایجاد میکند. به طور کلی آفازی میتواند نحوه صحبت کردن، توانایی بیمار در درک آنچه گفته میشود و همچنین مهارت خواندن یا نوشتن وی را تحت تاثیر قرار دهد. آفازی خفیف تنها بر یک نوع از ارتباط گرفتن مانند صحبت کردن تاثیر میگذارد در حالی که آفازی شدیدتر میتواند چندین حالت ارتباطی را به طور همزمان تحت تاثیر قرار دهد.
آفازی سه زیر گروه دارد:
- آفازی دریافتی: این نوع از آفازی شامل مشکلات در درک آنچه که گفته میشود است. افراد مبتلا به آفازی دریافتی ممکن است قادر به درک جملات طولانی و پیچیده نباشند و بتوانند بنویسند اما نتوانند آنچه که نوشته شده است را بخوانند.
- آفازی بیانی: افراد مبتلا به آفازی بیانی در بیان آنچه که میخواهند بگویند مشکل دارند و ممکن است اصلاً نتوانند صحبت کنند یا به جای کلمات با صداها ارتباط برقرار کنند. کسانی که دچار آفازی بیانی شدیدتر هستند ممکن است در حین صحبت، کلمات را جا بگذارند؛ مکث طولانی داشته باشند یا درباره این که آنچه که گفتهاند غیر قابل تشخیص است، اطلاع نداشته باشند.
- آفازی ترکیبی: زبان پریشی ترکیبی که به آن آفازی گلوبال نیز گفته میشود، ترکیبی از مشکلات است که میتواند تمام مهارتهای ارتباطی فرد یا بیشتر آنها را تحت تأثیر قرار دهد و افراد مبتلا به آفازی ترکیبی با مشکلات آفازی دریافتی و آفازی بیانی درگیر هستند.
از آنجا که سکته مغزی شایعترین علت زبان پریشی است، آفازی مرتبط با سکته مغزی موضوعی است که درباره آن به خوبی تحقیق شده است. عوارض زبان پریشی ممکن است موقتی یا طولانی مدت باشند؛ به این معنا که ممکن است درمان مناسب، علائم را کاهش داده و ارتباطات فرد بیمار را شفافیت بخشد.
متخصصان علم پزشکی برای کاهش اثرات زبان پریشی ناشی از سکته مغزی، رویکردهای متعددی را ایجاد کردهاند.
دیس آرتری
ممکن است پس از سکته مغزی فرد بیمار، دچار دیس آرتری شود. این وضعیت میتواند با ایجاد ضعف در عضلاتی که هنگام صحبت کردن مورد استفاده قرار میگیرند، ارتباطات فرد را محدود کند. دیس آرتری میتواند ماهیچههای مورد استفاده برای حرکت دادن دهان، لبها، زبان یا ماهیچههایی که به تنظیم تنفس در هنگام صحبت کردن کمک میکنند را تحت تاثیر قرار دهد. به همین دلیل ممکن است صحبت کردن افراد مبتلا به دیس آرتری متفاوت بوده یا کمتر از قبل واضح به نظر برسد.
دیس آرتری برخلاف آفازی، توانایی درک سخنان دیگران یا یافتن کلمات مناسب برای سخن گفتن را تحت تاثیر قرار نمیدهد.
دیس پراکسی
دیس پراکسی نیز مانند دیس آرتری حرکت و هماهنگی ماهیچهها را تحت تاثیر قرار میدهد. اگرچه ممکن است در افراد مبتلا به دیس پراکسی، ماهیچههایی که برای تولید صدا استفاده میشوند عملکرد کاملی داشته باشند، اما باز هم ممکن است افراد نتوانند این عضلات را با ترتیب صحیح حرکت دهند تا صداهای لازم برای تکلم پیوسته و شفاف را ایجاد کنند. بدین ترتیب دیس پراکسی باعث دشواری در تلفظ صحیح کلمات میشود.
گفتار درمانی چگونه میتواند تاثیرات زبان پریشی مرتبط با سکته مغزی را کاهش دهد؟
تاثیر منفی سکته مغزی بر تواناییهای فرد برای برقراری ارتباط میتواند برای بیمار خسته کننده و ناراحت کننده باشد. اگرچه زبان پریشی، هوش فرد را تحت تاثیر نمیگذارد اما گاهی اوقات نحوه ظاهر شدن آن باعث میشود دیگران فکر کنند که اینطور است. خوشبختانه گفتار درمانی میتواند علائم آفازی ناشی از سکته مغزی را به حداقل برساند تا فعالیتهای روزمره مانند شرکت در مکالمات، خواندن و نوشتن را برای بیمار آسانتر کند
در طول گفتار درمانی، درمانگر و آسیب شناسان گفتار و زبان، اختلالات مربوط به گفتار، صدا، زبان، ارتباطات شناختی، توانایی بلع و سایر مسائل مربوطه را ارزیابی کرده و تشخیص داده و درمان میکنند. پاتولوژیست گفتار و زبان با همکاری تیم مراقبتهای پزشکی بیمار و خود او، یک برنامه درمانی اختصاصی متناسب با نیازهای بیمار طراحی میکند. این برنامه به منظور کمک به بیمار برای دستیابی به بالاترین سطح ارتباطات و عملکرد زبان طراحی میشود. بخشی از برنامههای مراقبت اشخاص مبتلا به آسیبهای زبانی و گفتاری میتواند شامل تکنیکهایی برای آموزش مجدد عصبی- عضلانی، صدا و ماهیچههای بلع، تمرینات شناختی زبانی برای بازیابی یا سازگاری درک زبان و مهارتهای ارتباطی همراه با برخی از فعالیتهای جانبی برای تنظیم توانایی ارتباط باشد.
بیشتر اقدامات پاتولوژیست گفتار، حول محور نوروپلاستیسیتی- توانایی طبیعی مغز در بازسازی مجدد خود- خواهد بود. با فعال شدن قابلیت انعطاف پذیری عصبی، نواحی سالم مغز تحریک میشوند تا عملکرد زبان را بر عهده بگیرند. از آنجا که پلاستیسیته عصبی با تحریک مکرر ایجاد میشود، تمرین کردن و کار کردن با تمرینات مختلف گفتار درمانی همراه با پاتولوژیست گفتار، نواحی جدید از مغز را تشویق میکند تا عملکردهای مربوط به گفتار و ارتباط را بر عهده بگیرند.
یک پاتولوژیست گفتار میتواند در صورت لزوم، خدمات آسیب شناسی گفتار پزشکی و بررسیهای تشخیصی برای ارزیابی ظرفیت ماهیچههای مورد استفاده برای بلع، تارهای صوتی و عملکرد صدا را نیز ارائه کند. پاتولوژیست زبان و گفتار میتواند با افزایش آگاهی خود درباره هرگونه نقص عملکرد در بیمار، به صورت پیشگیرانه به این مسائل بپردازد و بهترین مراقبت ممکن را ارائه کند.
چه انتظاری از گفتاردرمانی میتوان داشت؟
کار کردن همراه با یک پاتولوژیست حرفهای گفتار و زبان، بهترین راه برای بازیابی مهارتهای ارتباطی است. ممکن است پاتولوژیست برخی از تمرینات گفتار درمانی را به بیمار آموزش دهد تا به راحتی آنها را در خانه انجام دهد. هنگام انجام تمرینات گفتاردرمانی به تنهایی، باید همیشه آنها را جلوی آینه انجام دهید تا فرم دهان خود را بررسی کنید. موارد زیر برخی از تمریناتی هستند که ممکن است انتظار داشته باشید که در گفتار درمانی ارائه شوند:
بردن زبان از یک طرف به طرف دیگر
برای انجام این تمرین گفتار درمانی باید دهان خود را باز کرده و زبان خود را به سمت چپ دهان ببرید تا به گوشه آن برسد. باید زبان خود را برای چندین ثانیه در آنجا نگه دارید و سپس آن را به گوشه سمت راست دهان خود منتقل کنید و دو ثانیه نیز در این حالت نگه دارید. این تمرین را باید چندین بار تکرار کنید.
بردن زبان از بالا به پایین
برای انجام این تمرین گفتار درمانی باید دهان خود را باز کرده و زبان خود را بیرون بیاورید. سپس زبان خود را به سمت بینی خود بالا ببرید و آن را تا جایی که میتوانید بالا نگه دارید. دو ثانیه بعد زبان خود را به سمت چانه بیاورید. این حالت را دو ثانیه دیگر حفظ کنید و سپس این چرخه را تکرار نمایید.
داخل بردن و بیرون بردن زبان
زبان خود را به مدت ۲ ثانیه به عقب بکشید و سپس زبان خود را بیرون آورده و دو ثانیه در آنجا نگه دارید. انجام مکرر این حرکت به زبان شما کمک میکند تا با الگوهای هماهنگ حرکت کند که این موضوع برای ایجاد گفتار واضحتر ضرورت دارد.
لبخند زدن
یک لبخند ساده میتواند به شما کمک کند تا مهارتهای حرکتی دهان خود را تقویت کنید و در عین حال روحیه خود را نیز تقویت نمایید. برای انجام این تمرین جلوی آینه بایستید و لبخند بزنید سپس استراحت کنید. شما باید این تمرین را تا آنجا که میتوانید تکرار کنید تا ماهیچههای شما به حرکت روان خود عادت کنند.
حالت بوسیدن صورت
برای انجام این تمرین، لبهای خود را به یکدیگر نزدیک کنید و به حالت بوسیدن در بیاورید و سپس به حالت اولیه بازگردانید. تا آنجا که میتوانید این حرکت را تکرار کنید. این حرکت را آهسته انجام دهید تا بتوانید کنترل عضلات خود را حتی بیشتر به چالش بکشید.
بازی کلمه
بازی با کلمه یک تمرین گفتار درمانی عالی و سرگرم کننده است. بازی با کلمات میتواند با به چالش کشیدن مهارتهای پردازش زبان شما در بهبود سطح ارتباطات به شما کمک کند. انجام بازیهای فکری به طور منظم میتواند با آموزش شیوههای مختلف فکر کردن، به بهبود گفتار شما کمک کند.
بازی کلمات بستگی به مهارتهایی دارد که بیشتر باید روی آنها کار کنید. برای بهبود توانایی گفتار و پردازش بصری میتوانید بازیهای کلمهای مانند جدول کلمات متقاطع یا جستجوی کلمات را امتحان کنید. برای تقویت مهارتهای درک و پردازش بصری میتوانید بازیهای رایانهای یک نفره را نیز امتحان کنید.
پردازش واجی (آوایی)
اصطلاح «آواشناسی» مربوط به شناسایی الگوی صداهای گفتاری است. این اصطلاح به معنای تمرینات گفتار درمانی متمرکز بر پردازش واجی، به منظور کمک به بیماران در بهبود توانایی آنها برای تولید آواهای گفتاری است. یکی از تمرینات رایج پردازش آوایی که میتوانید در خانه با یکی از عزیزان خود انجام دهید، حدس زدن تعداد هجاها در یک کلمه است. از همراه خود بخواهید کلمات متفاوتی را بگوید و هر بار که یک کلمه جدید به شما گفته میشود، سعی کنید حدس بزنید که این کلمه چند هجا دارد. همراه شما میتواند به شما اطلاع دهد که درست میگوید یا نه. چنین بازخوردی برای این تمرینات درمانی کلیدی است.
گفتار درمانی برای بیمارانی که هنوز نمی توانند صحبت کنند.
احتمالاً مدتی طول میکشد تا بیماران سکته مغزی که در مرکز زبان مغز دچار آسیبهای جدی شدهاند، بتوانند دوباره صحبت کنند با این حال گفتار درمانی میتواند برای بیماران سکته مغزی که هنوز نمیتوانند صحبت کنند نیز بسیار مفید باشد. اگرچه بیمار نمیتواند در اکثر تمرینات گفتار درمانی اساسی شرکت کند اما گزینههای صوت درمانی جایگزین وجود دارند.
در کمال شگفتی بیمارانی که نمیتوانند صحبت کنند، اغلب قادر به خواندن (به صورت آواز یا آوا) کلمات خود هستند. علت این پدیده این است که گفتار یکی از عملکردهای قسمت چپ مغز است؛ در حالی که آواز (ایجاد آوا) از عملکردهای قسمت راست مغز است. به همین دلیل آوا درمانی یک استراتژی بسیار موثر برای کمک به بیماران سکته مغزی است تا توانایی صحبت کردن خود را بازیابی کنند.
آوا درمانی همراه با آموزش قسمت راست آسیب ندیده مغز برای صحبت کردن، میتواند صحبت کردن را برای بیماران سکته مغزی محقق کند. با استفاده از جلسات منظم آوا درمانی میتوان توانایی صحبت کردن را حتی برای بیمارانی که از زمان سکته مغزی قادر به صحبت کردن نبودهاند، بازیابی کرد.
نکتههای ارتباطی برای خانواده و دوستان
خانواده و دوستان شما میتوانند با استفاده از موارد زیر در برقراری ارتباط به شما کمک کنند:
- اطمینان حاصل کنید که هنگام صحبت کردن در مقابل یکدیگر قرار دارید و میتوانید چهره همراه خود را ببینید.
- در یک مکان ساکت و آرام و بدون هیچ گونه حواسپرتی صحبت کنید.
- اطمینان حاصل کنید که هر بار فقط یک نفر صحبت کند.
- به آرامی و با جملات کوتاه و ساده صحبت کنید.
- از حرکات ظاهری نوشتن یا تصاویر نیز استفاده کنید.
- هنگامی که موضوع گفت و گو تغییر میکند، به وضوح آن را مشخص کنید.
- بررسی کنید تا اطمینان حاصل کنید که کلمات را به خوبی شنیده و درک کردهاید.
- اگر بار اول متوجه یک چیز نشدید روش دیگری را برای درک آن امتحان کنید.